Κάθε φορά που ανοίγει μια συζήτηση για το σύγχρονο προσφυγικό/ μεταναστευτικό ζήτημα, η κουβέντα κάποια στιγμή θα πάει πίσω, στη Μικρασιατική Καταστροφή και στην ανταλλαγή πληθυσμών. Το 1922 συντελέστηκε μια από τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών του 20ού αιώνα και σε δύο χρόνια θα έχουμε την επέτειο μιας ιστορικής περιόδου που, εκτός των άλλων, προκάλεσε ανακατατάξεις και διαμόρφωσε σε πολλά επίπεδα το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Ο πληθυσμός της Αθήνας, για παράδειγμα, διπλασιάστηκε και σταδιακά δημιουργήθηκαν νέοι συνοικισμοί, γειτονιές και δήμοι που πήραν το όνομά τους από τις ιδιαίτερες πατρίδες των προσφύγων. Η ενσωμάτωση ήταν και τότε μια άγνωστη λέξη, αλλά σταδιακά έγινε πράξη, όταν όλοι κατάλαβαν ότι δεν υπήρχε επιστροφή.
Τα πρώτα χρόνια η κατάσταση για τους περισσότερους ήταν δραματική: οι συνοικισμοί ήταν ξένο σώμα, αρκετοί ζούσαν σε σκηνές, οι συνθήκες διαβίωσης ήταν άθλιες, δεν υπήρχε τρεχούμενο νερό και οι ασθένειες θέριζαν τους πληθυσμούς. Μπορεί να θεωρήθηκαν εξαρχής ισότιμοι πολίτες, αλλά στην πράξη δεν συνέβαινε το ίδιο.
Η συμβολή των προσφύγων στην οικονομία και στον πολιτισμό είναι γνωστή στο γενικό της πλαίσιο. Αρκετοί δούλεψαν ως βιομηχανικοί εργάτες, καλλιεργήθηκαν μεγάλες εκτάσεις γης, τονώθηκε η εσωτερική αγορά, έφεραν την τεχνογνωσία της ταπητουργίας που πριν δεν υπήρχε στην Ελλάδα. Η πνευματική ζωή της χώρας εμπλουτίστηκε από τους πρόσφυγες, και από τους κόλπους τους αναδείχθηκαν μουσικοί, λογοτέχνες, πανεπιστημιακοί. Σε δύο χρόνια, και με την απόσταση του χρόνου, θα συζητηθεί εκτενώς η συμβολή των προσφύγων, η κληρονομιά τους, οι αλλαγές που επέφερε η εγκατάστασή τους στην Ελλάδα. Το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών εργάζεται από τώρα για να ετοιμάσει μια μεγάλη έκθεση σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη, με φωτογραφικά τεκμήρια, κειμήλια και αντικείμενα τέχνης, ένα μεγάλο διεθνές συνέδριο και αρκετές εκδόσεις. Ας ελπίσουμε ότι το 2022 θα μπορούμε να εξετάσουμε με ψυχραιμία το παρελθόν, γιατί σίγουρα θα χρειαστούμε ψυχραιμία για το μέλλον.
