Μία βόλτα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο είναι πολλά πράγματα: επιμορφωτική, ναι, ενδιαφέρουσα, σίγουρα. Κυρίως όμως είναι αντικαταθλιπτική.
Αυτό το μουσείο είναι φάρμακο. Ακόμα κι αν έχεις ακεφιές, μετά από μερικές ώρες περιήγησης ανάμεσα στον Πάνα που παρενοχλεί την Αφροδίτη, τις κόρες, τις σφίγγες και τις κατσούφικες ρωμαϊκές προτομές, σου έχει αλλάξει τελείως η διάθεση. Για όσους μεγαλώσαμε στην Αθήνα, το ΕΑΜ έχει έναν ακόμα λόγο να μας φτιάχνει το κέφι. Κι αυτό γιατί βρίσκεται στην καρδιά της πόλης, στην οδό Πατησίων, δίπλα στα Εξάρχεια, δηλαδή δίπλα στη γειτονιά όπου κάθε πιτσιρικάς των 90s που σεβόταν τον εαυτό του έκανε τις πρώτες του νυχτερινές βόλτες. Μια επίσκεψη στο μουσείο σε υποχρεώνει να βηματίσεις στα ίδια σημεία που περπατούσες τότε και να θυμηθείς πώς ένιωθες όταν ήσουν 15 χρονών – δεν είναι και λίγο αυτό.
Για όλους τους παραπάνω λόγους, αγαπώ πολύ το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Πηγαίνω πιο τακτικά απ’ ό,τι σε άλλα μουσεία της Αθήνας και φωτογραφίζω με το κινητό ό,τι μου τραβάει την προσοχή για να μπορώ να ανατρέχω σε αυτά που είδα. Πρόσφατα, χαζεύοντας αυτές τις φωτογραφίες παρατήρησα το εξής: με πόσους διαφορετικούς τρόπους αναπαρίσταται η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα. Τη βλέπουμε ως θεά-κυνηγό, ως θεά-ηγέτιδα, ως κοριτσάκι με μπούκλες, ως σφίγγα όλο αυτοπεποίθηση, ως απαρηγόρητη σειρήνα, ως εσωστρεφή ποιήτρια.
Ξέρουμε ότι η θέση της γυναίκας στην αρχαία Ελλάδα δεν ήταν αυτή που της άξιζε. Ακόμα και στην περίφημη Αθηναϊκή Δημοκρατία, οι γυναίκες δεν θεωρούνταν πολίτες, αλλά τσουβαλιάζονταν στις «υπόλοιπες πληθυσμιακές κατηγορίες», μαζί με τους δούλους και τους μετοίκους, κανένας από τους οποίους δεν είχε πολιτικά δικαιώματα.
Κι όμως αν με το ερασιτεχνικό βλέμμα μας (και όχι βλέμμα αρχαιολόγου, που μπορεί να αναλύσει βαθιά τα πράγματα) ρίξουμε μια ματιά στον τρόπο που αναπαριστούσαν οι αρχαίοι Έλληνες τη γυναίκα μέσα από τα εκθέματα του ΕΑΜ, θα δούμε ότι δεν είναι μονοδιάστατος. Η γυναίκα δεν ήταν μόνο κουκλίτσα ούτε μόνο ενάρετη (για να αναφέρουμε τα δύο πιο συνηθισμένα στερεότυπα που συνοδεύουν τις γυναίκες της Δύσης είκοσι πέντε αιώνες μετά τη δημιουργία των αρχαίων αγαλμάτων), παρότι βλέπουμε και τέτοια χαρακτηριστικά.
Κυνηγός, ηγέτιδα, μοιρολογίστρα
Η γυναίκα ήταν, επίσης, κυνηγός, όπως φαίνεται από το μαρμάρινο γλυπτό της Αρτέμιδος, ένα ρωμαϊκό αντίγραφο αγάλματος του 4ου αι. π.Χ. Παρότι δεν μπορούμε να δούμε την έκφραση ούτε ακριβώς την κίνηση (το άγαλμα είναι ακέφαλο και με κομμένα τα πάνω άκρα), είναι ξεκάθαρη η ενεργητικότητά της. Τα ρούχα ανεμίζουν, το σώμα κινείται. Η βασίλισσα των βουνών και των δασών έχει δύναμη κι αυτό, παρότι είναι πιο αντρικό χαρακτηριστικό, οι αρχαίοι το επιτρέπουν στις θεές τους.
Σε άλλο μοτίβο, που όμως επίσης εκπέμπει δυναμισμό, είναι το άγαλμα της Κυβέλης (400-350 π.Χ.). Με ένα λιονταράκι στα δεξιά και σκήπτρο (το οποίο δυστυχώς δεν υπάρχει πια) στο υψωμένο χέρι, η Μητέρα των Θεών δεν αφήνει κανένα περιθώριο αμφισβήτησης της κυριαρχίας της. Καθισμένη στο θρόνο, μοιάζει με γυναικεία εκδοχή του Δία. Μια σεβάσμια μορφή, κάτι σαν θηλυκός Νονός, που θα κάνεις ό,τι κι αν σου πει χωρίς δεύτερη κουβέντα.
Πιο στερεοτυπικά γυναικείο είναι το άγαλμα της Σειρήνας (330 π.Χ.), της μυθικής φτερωτής γυναίκας με τα πόδια και την ουρά πουλιού. Βρέθηκε στην Αθήνα, στο αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού και είναι στην πραγματικότητα η μοιρολογίστρα του νεκρού, τον τάφο του οποίου διακοσμούσε. Η έκφρασή της είναι γεμάτη πόνο, θλίψη και πένθος, αισθήματα που παραδοσιακά οι κοινωνίεςε ωθούν τις γυναίκες να τα εκφράσουν (και όχι τους άντρες, από τους οποίους απαιτείται να είναι πιο ουδέτεροι συναισθηματικά). Στον αντίποδα, κάθε άλλο παρά στερεοτυπικά γυναικείο είναι το μαρμάρινο ειδώλιο της πρωτοκυκλαδικής περιόδου (2800-2300 π.Χ.), από τα μεγαλύτερα του είδους του (ύψος 89 εκ.). Κατά πάσα πιθανότητα σκαλίστηκε στη Νάξο και αναπαριστά ένα σώμα μονοκόματο και τετραγωνισμένο, που θα μπορούσε να είναι και αντρικό αν δεν υπήρχε το στήθος.
Ποιήτρια, καλλονή, αυτοκράτειρα
Αναπάντεχα ευχάριστο είναι το θέαμα μιας γυναίκας σε επιτύμβια στήλη που είναι σκαλισμένη σε τιτανόλιθο, φοράει λεπτό χιτώνα και ιμάτιο. Αυτό που δεν παρατηρείς με την πρώτη ματιά, αλλά που κρύβει όλη τη μαγεία της σύνθεσης, είναι οι κύλινδροι-βιβλία κάτω από το σκαμνί της, που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι μπορεί να πρόκειται για ποιήτρια, δηλαδή για άνθρωπο των γραμμάτων.
Καθηλωτική είναι και η μαρμάρινη κεφαλή μιας νέας γυναίκας με εξαιρετικά περιποιημένη κόμμωση (με τα σημερινά δεδομένα ο τρόπος που είναι πλεγμένα τα μαλλιά της θα λέγαμε ότι μοιάζει με τουρμπάνι εύπορης αστής). Για όποιον είναι γαλουχημένος με τα γλυπτά της κλασικής εποχής βγάζει κάτι αλλόκοτο αυτό το πρόσωπο, δεν είναι η συνηθισμένη γυναικεία φιγούρα των κλασικών χρόνων – και πράγματι φέρεται να δημιουργήθηκε την εποχή του Ρωμαίου αυτοκράτορα Τραϊανού (98-117 μ.Χ.).
Τελευταία θα αναφέρω την πλέον αγαπημένη μου γυναίκα σε όλο το μουσείο: την Ιουλία Ακυλία Σεβήρα, μία από τις συζύγους του Ρωμαίου αυτοκράτορα Ηλιογάβαλου. Το άγαλμά της είναι φτιαγμένο από χάλκινα τμήματα, ενώ το πρόσωπό της φαίνεται χτυπημένο, σαν κάποιος να της έχει δώσει μπουνιά διαλύοντας τη μύτη της. Η συγκεκριμένη κάκωση δεν προέκυψε από την ποινή damnatio memoriae (καταστροφή των απεικονίσεων του καταδικασμένου) που είχε επιβληθεί σε άλλα μέλη της δυναστείας των Σεβήρων. Απλώς η Ιουλία Ακυλία στάθηκε άτυχη και το πρόσωπό της υπέστη ατύχημα λόγω πυρκαγιάς. Τυχερή μες στην ατυχία της, αφού αυτή η παραμόρφωση σε κάνει να τη δεις μία φορά και να μην την ξεχάσεις ποτέ στη ζωή σου.