Γράφει η Ευμορφία Κηπουροπούλου*
Η ελληνική επανάσταση του 1821 υπήρξε όχι μόνο ένα συνταρακτικό ορόσημο στην ιστορία του ελληνικού κράτους και έθνους αλλά και ένα κορυφαίο γεγονός που σηματοδότησε την ιστορία της Ευρώπης. Το τρέχον έτος είναι επετειακό καθώς η Ελλάδα γιορτάζει τα 200 χρόνια από την έναρξη του αγώνα για την απελευθέρωση από την οθωμανική κυριαρχία που οδήγησε στη δημιουργία του ελληνικού εθνικού κράτους. Πρόκειται για μια επέτειο με τεράστια συμβολική σημασία για τον νεότερο ελληνικό πολιτισμό.
Το 1821 δεν αντιπροσωπεύει μόνο ένα Κράτος αλλά και μια Επανάσταση. Μια επανάσταση μέσα από την οποία δημιουργήθηκε το ελληνικό αστικό κράτος με σύνθημα το «Ελευθερία ή Θάνατος». Σε αυτό το σύνθημα αντικατοπτριζόταν, από τη μία, ο πρωτοπόρος ρόλος της ελληνικής αστικής τάξης, οι πολιτικές συζητήσεις κι εσωτερικές αντιπαραθέσεις που συχνά πήραν και ένοπλη μορφή, οι διπλωματικοί ελιγμοί του πολιτικού προσωπικού των αστών επαναστατών έναντι των Μεγάλων Δυνάμεων και, από την άλλη, η καίρια δράση της επαναστατικής οργάνωσης της Φιλικής Εταιρείας, η λαϊκή κινητοποίηση στις επαναστατημένες περιοχές, η βίαιη είσοδος στο προσκήνιο της ιστορίας του ένοπλου λαού, οι αναρίθμητες περιπτώσεις μαζικού ηρωισμού, ενόπλων αλλά και αμάχων. Όλα αυτά τα ενεργοποίησε στα 1821 το αίτημα για ένα αστικό κράτος με όρους εθνικής απελευθέρωσης (Σαρρής 2021).
Αυτό το κράτος ο Ρήγας Βελεστινλής (Φεραίος) το οραματίστηκε με δημοκρατικό Σύνταγμα σε μια νέα μορφή διοίκησης, μια μορφή διοίκησης που προτάσσει τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα, όπως αυτά καταγράφονται και διακηρύσσονται στο έργο του «Νέα Πολιτική Διοίκηση». Τα πολιτικά κείμενα του Ρήγα που περιλαμβάνονται στο μεγαλόπνοο αυτό έργο αποτελούν την κορύφωση της συγγραφικής του δραστηριότητας. Πιθανότατα τον Νοέμβριο του 1797 τυπώθηκε σε φυλλάδιο η Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων νήσων και της Βλαχομπογδανίας. Το φυλλάδιο τυπώθηκε μυστικά στο τυπογραφείο των Αδελφών Πούλιου στη Βιέννη, εικάζεται όμως ότι δήλωνε παραπλανητικά ως τόπο έκδοσης τη Βενετία και χρόνο έκδοσης το 1798 (Κιτρομιλίδης 2000: 21).
Το πολίτευμα που δομείται και διακηρύσσεται με τη Νέα Πολιτική Διοίκηση έχει ως πρότυπό του το γαλλικό Σύνταγμα του 1793. Ο Ρήγας επέλεξε ως πρότυπο το ριζοσπαστικότερο από τα συνταγματικά κείμενα της Γαλλικής Επανάστασης. Στόχος του ήταν η εγκαθίδρυση ενός ενιαίου κράτους, μιας πολιτείας που θα χαρακτηριζόταν από πολυφωνία.
Στο επίκεντρο της πολιτειακής/πολιτικής σκέψης του Ρήγα Βελεστινλή βρίσκεται η δημοκρατική αρχή και ειδικότερα, η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Ο δημοκρατικός χαρακτήρας του πολιτεύματος επιβεβαιώνεται από την αρχή της πολιτικής ισότητας. Αυτή εκφράζεται με την ίση συμμετοχή όλων των πολιτών στην άσκηση της νομοθετικής εξουσίας και στην εκλογή των βουλευτών-αντιπροσώπων του Έθνους, το ίσο εκλογικό δικαίωμα και την αξιοκρατική ανάδειξη στα δημόσια αξιώματα ενώ η πολιτική συμμετοχή διευρύνεται με την καθιέρωση της καθολικής ψηφοφορίας των ανδρών. Στον λόγο του διαγράφονται βασικά στοιχεία της ιδιότητας του πολίτη σε μια εποχή και για μια ευρεία και πολυπολιτισμική περιοχή, αυτή των πολύπαθων Βαλκανίων. Ωστόσο, η προοδευτική του σκέψη διακηρύσσεται σε ένα κείμενο στο οποίο η δημοκρατικότητα και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά προτάσσονται με όρους, θα λέγαμε, μιας συγχρονίας.
Η πολιτειότητα περιλαμβάνει την πολιτική δέσμευση και συμμετοχή του ατόμου στην κοινότητα. Εξασκείται όταν τα άτομα διεκδικούν τα κοινωνικά και οικονομικά τους δικαιώματα, δεν προβάλλουν την εθνική ταυτότητα για να δικαιολογήσουν διακριτικές ή στερεοτυπικές συμπεριφορές και βιώνουν θετικά την πολλαπλότητα της πολιτειότητας (Ross 2007: 293). Η πολιτειότητα αναφέρεται στα κοινά δικαιώματα και τις κοινές υποχρεώσεις, στις μορφές και τα είδη των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων, στις κοινωνικές δυνάμεις που παράγουν τις παραπάνω πρακτικές και στις ποικίλες συμβάσεις μέσα από τις οποίες διανέμονται τα καθορισμένα πολιτειακά προνόμια στους πολίτες (Turner S. B. 1993:2-3). Σχετίζεται με ένα εύρος δικαιωμάτων, υποχρεώσεων και ενεργούς συμμετοχής.
Στη «Νέα Πολιτική Διοίκηση» του Ρήγα διακηρύσσονται η ισότητα των πολιτών έναντι των νόμων, η ατομική και εθνική ελευθερία, η ελευθερία έκφρασης των ιδεών, των θρησκευτικών πεποιθήσεων, των συγκεντρώσεων, η ελευθερία του τύπου, η ασφάλεια των πολιτών, το δικαίωμα της ιδιοκτησίας, η κατάργηση της δουλείας, η αντίσταση στη βία και την αδικία, το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης. Από την αρχή του κειμένου καθορίζονται τα φυσικά δίκαια: «πρώτον να είμεθα όλοι δίκαιοι, ίσοι και όχι ο ένας ανώτερος του άλλου, δεύτερον να είμεθα ελεύθεροι και όχι ο ένας σκλάβος του αλλουνού, τρίτον να είμεθα σίγουροι εις την ζωήν μας και κανένας να μην ημπορεί να μας την πάρη αδίκως και κατά την φαντασίαν του και τέταρτον τα κτήματα οπού έχομεν κανένας να μην ημπορεί να μας τα εγγίξη, αλλά είναι εδικά μας και των κληρονόμων μας».
Στο κείμενό του μνημονεύονται το χρέος της πολιτείας να παρέχει εκπαίδευση σε όλα τα παιδιά ανεξαρτήτως φύλου και η υπεράσπιση της δημοκρατίας από εκείνους που την επιβουλεύονται. Τονίζεται ότι οι δημοκρατικοί πολίτες θα πρέπει να συμμετέχουν ενεργά στα κοινά και να υπερασπίζουν τους δημοκρατικούς θεσμούς.
Η συγκρότηση της χώρας σε ελεύθερο κράτος προϋποθέτει την επανάσταση και η λειτουργία του νέου κράτους προϋποθέτει Σύνταγμα και νόμους. Ο Ρήγας οραματίζεται ένα κράτος το οποίο θα συμπεριλαμβάνει και άλλες εθνότητες, για τις οποίες θα πρέπει να εξασφαλιστεί δίκαιη και ισότιμη μεταχείριση. Ο Ρήγας δια του ένθερμου λόγου διατυπώνει βασικές αρχές της πολιτειότητας, όπως αυτές της ισοτιμίας, την ελευθερίας και την ασφάλειας κάθε πολίτη, ανεξαρτήτως καταγωγής ή θρησκείας, της ψηφοφορίας, του τρόπου ανάδειξης των πολιτών στα αξιώματα και τις ευθύνες τους, τις σχέσεις των τριών εξουσιών με τον πολίτη αλλά και τις σχέσεις μεταξύ τους.
Πρόκειται για θεμελιώδεις δημοκρατικές αρχές που διατυπώνονται σε ένα θεμελιώδες κείμενο του επαναστατικού φιλελευθερισμού με ριζοσπαστικές για την εποχή ιδέες οι οποίες φαίνεται ακόμα και στις μέρες μας να είναι πιο επίκαιρες από ποτέ:
Περί δημοκρατίας
Άρθρον
«Η Ελληνική Δημοκρατία είναι μία, με όλον όπου συμπεριλαμβάνει εις τον κόλπον της διάφορα γένη και θρησκείας. Δε θεωρεί τας διαφοράς των λατρειών με εχθρικόν μάτι. Είναι αδιαίρετος, με όλον οπού οι ποταμοί και πελάγη διαχωρίζουν τες επαρχίες της, αι οποίαι όλαι είναι ένα συνεσφιγμένον αδιάλυτον σώμα».
Πηγές:
Βελεστινλής Ρ. Νέα Πολιτική Διοίκησις. Αθήνα: Αργοναύτης
Κιτρομιλίδης Μ. (2000). «Θούριος, ήτοι ορμητικός πατριωτικός ύμνος πρώτος, εις τον ήχον: Μία προσταγή μεγάλη», στ. 105, από την έκδοση Π. Μ. Κιτρομηλίδης (Επιμ.), Ρήγα Βελεστινλή. Άπαντα τα σωζόμενα, τ. 5, Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας, Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα.
Σαρρής Κ. (2021) «1821-2021: Βλογώντας και ξορκίζοντας μια Επανάσταση».
https://parallaximag.gr/parallax–view/1821-2021-vlogontas–kai–ksorkizontas–mia–epanastasi
Τα Ελληνικά Συντάγματα και η Ιστορία τους (1797-1875), Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου – Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου, Αθήνα 2012.https://www.syntagmawatch.gr/my-constitution/syntagma-rigas-velestinlis/
Ross Alistair (2007). “Multiple identities and education for active citizenship”, British Journal of Educational Studies, 3, 286-303.
Turner S. B. 1993. “Contemporary problems in the theory of citizencship. In ed. Turner S.B. Citizenship and Social theory. London:Sage, 1-19.
Ευμορφία Κηπουροπούλου:
Ειδική Επιστήμων ΠΤΔΕ, Σχολή Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών,
Παν/μιο Δυτ Μακεδονίας
