Σε αναζήτηση τρόπων που θα καλύψει τα πολύτιμα ψηφιδωτά της Αγίας Σοφίας, δηλωτικά της χριστιανικής θρησκείας και του προορισμού του ναού βρίσκεται ο Ερντογάν, οι σπάνιες εικόνες όμως από την αποκατάστασή τους το 1931 καταδεικνύουν για μία ακόμη φορά την βούληση του Κεμάλ Ατατούρκ για την δημιουργία ενός κοσμικού κράτους, όπως οραματιζόταν την Τουρκία.
Στις φωτογραφίες αποτυπώνεται η διαδικασία της αποκάλυψης κάτω από πολλές στρώσεις γύψου, των ψηφιδωτών και οι προσπάθειες συντήρησης από αμερικανούς επιστήμονες υπό τον Thomas Whittemore, ο οποίος είχε αναλάβει το έργο αποκατάστασης και συντήρησης τον Δεκέμβριο του 1931. Κι αυτό μάλιστα έγινε με την άδεια του ιδρυτή της Τουρκικής Δημοκρατίας, Μουσταφά Κεμάλ. Και όπως είναι γνωστό με απόφαση του ίδιου, μετά το πέρας των έργων στην Αγία Σοφία ο ναός μετατράπηκε από το 1934 σε μουσείο.
Ο Whittemore είχε ιδρύσει από το 1930 το Αμερικανικό Βυζαντινό Ινστιτούτο, έναν φορέα, που είχε βασικό στόχο του την «συντήρηση, αποκατάσταση, μελέτη και τεκμηρίωση» των μνημείων, αρχιτεκτονικής, ζωγραφικής και άλλων, του βυζαντινού κόσμου. Το 1931, όταν ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη ήρθε σε επαφή με τον Κεμάλ Ατατούρκ και του ζήτησε να επιβλέψει την αφαίρεση του γύψου, που κάλυπτε τα βυζαντινά ψηφιδωτά στην Αγία Σοφία.
Και όπως έγραφε ο ίδιος αργότερα «Η Αγία Σοφία ήταν τζαμί την ημέρα που του μίλησα. Το επόμενο πρωί, όταν πήγα στο τζαμί, υπήρχε μια πινακίδα στην πόρτα γραμμένη από το χέρι του Μουσταφά Κεμάλ. Έγραφε: «Το μουσείο είναι κλειστό για επισκευές».
Ο Thomas Whittemore (1871 – 1950) είχε κάνει σπουδές, αρχικά αγγλικής λογοτεχνίας στο Ταφτς Κόλετζ ενώ στη συνέχεια σπούδασε στη Σχολή Τεχνών και Επιστημών του Χάρβαρντ. Είχε διδάξει μάλιστα στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια.
Το 1934 με το έργο του στην Αγία Σοφία να έχει προχωρήσει σε μεγάλο βαθμό, το Χάρβαρντ τον είχε διορίσει υπεύθυνο βυζαντινών νομισμάτων και σφραγίδων στο Μουσείο Τέχνης Fogg ενώ τον ίδιο χρόνο εκπροσώπησε επισήμως _κατόπιν προεδρικής απόφασης_ τις Ηνωμένες Πολιτείες στη Βυζαντινή Διάσκεψη της Σόφιας.
Για το έργο του στην Αγία Σοφία επαινέθηκε ιδιαίτερα και το Ινστιτούτο που είχε ιδρύσει, άρχισε το 1948 ένα ακόμη σπουδαίο πρόγραμμα, αυτό της αποκατάστασης των ψηφιδωτών στην εκκλησία της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη.
Να σημειώσουμε ότι γενικότερα το πρόγραμμα επεμβάσεων στην Αγία Σοφία, που συνεχίζεται ως σήμερα είχε τους εξής σταθμούς:
- Το 1935 έγιναν ανασκαφές μπροστά από τη δυτική όψη της Αγίας Σοφίας από τον A.M. Schneider ο οποίος αποκάλυψε το μνημειακό πρόπυλο του Θεοδοσίου Β΄ και τα κατάλοιπα το αίθριο της εποχής του Ιουστινιανού.
-
- Το 1943 ανακαλύφθηκε, η μαρμάρινη κολυμβήθρα ανακαλύπτεται στην αυλή της Αγίας Σοφίας ανάμεσα στο Βαπτιστήριο και το Νότιο κλίτος της.
- Την δεκαετία του ’80 έγινε καθαρισμός του σκευοφυλακίου και περιορισμένες ανασκαφές στο χώρο βόρεια της βόρειας αντηρίδας της Αγίας Σοφίας.
- Από το 1992 ως το 1999 πραγματοποιήθηκαν εργασίες αποκατάστασης των ψηφιδωτών του τρούλου με την υποστήριξη της UNESCO.
- Από το 1993 ως το 2000 έγινε η αφαίρεση του σύγχρονου κονιάματος από τη νοτιοδυτική γωνία και εν μέρει από την ανατολική πλευρά.
- Το 2000 έγινε η αποκατάσταση των ψηφιδωτών του τρούλου με την υποστήριξη του Ταμείου Παγκόσμιας Κληρονομιάς.
- Από το 2005-2007 έγινε αναστήλωση των μαυσωλείων των σουλτάνων, συμπεριλαμβανομένου του Βαπτιστηρίου.
- Το 2009 αποκαλύφθηκε εξαπτέρυγος Άγγελος ένα ψηφιδωτό καλυμμένο κι αυτό επί αιώνες κάτω από ασβεστοκονίαμα.
