Φέτος κλείνουν 100 χρόνια από την υπογραφή της συνθήκης που έμελλε να διακανονίσει τις δραματικές συνέπειες της ήττας στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1919-1922
Η διάσκεψη της Ειρήνης το 1919 μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου έφερε την Ελλάδα στην πλευρά των νικητών όπου οι σύμμαχοι ανάθεσαν στην Ελλάδα να συμμετάσχει στην διαχείριση του διαμελισμού της ηττημένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η συνθήκη του Νεϊγύ το 1919 είχε κατοχυρώσει την Δυτική Θράκη στην Ελλάδα εις βάρος της Βουλγαρίας. Η συνθήκη των Σεβρών το 1920 εξουσιοδότησε την Ελλάδα να προχωρήσει σε προσάρτηση της Σμύρνης σε πέντε χρόνια κατόπιν δημοψηφίσματος όλων των κατοίκων παρ’ όλο που την περιοχή αυτή εποφθαλμιούσε και η Ιταλία. Έδινε επίσης στην Ελλάδα την Ανατολική Θράκη μέχρι την Τσατάλζα (πολύ κοντά στην Κωνσταντινούπολη). Η αποτυχία του Βενιζέλου να εκλεγεί στις εκλογές του 1920 έφερε στο προσκήνιο τον ανεπιθύμητο βασιλιά Κωνσταντίνο Α’ και έβαλε την Ελλάδα σε απομόνωση που σήμαινε καμιά διπλωματική, στρατιωτική και οικονομική υποστήριξη εκ μέρους των συμμάχων.
Με αυτά τα απαισιόδοξα δεδομένα έγινε η μικρασιατική εκστρατεία με πολλά πολιτικά και κυρίως στρατιωτικά λάθη αλλά και τεράστιες οικονομικές αδυναμίες που θα κατέληγαν στην εξάντληση του πολύ εκπαιδευμένου ελληνικού στρατού, στην έλλειψη πυρομαχικών και τροφίμων. Κοντά στο Αφιόν Καραχισάρ (Τουμλού Μπουνάρ) με την τραγική ήττα του ελληνικού στρατού τον Αύγουστο του 1922 ενταφιάστηκε οριστικά η Μεγάλη Ιδέα και επήλθε η εθνική ταπείνωση. Με την ανακωχή των Μουδανιών το 1922 συμφωνήθηκε η διακοπή εχθροπραξιών μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας. Το μείζον πρόβλημα που προέκυψε ήταν το προσφυγικό.
Η διευθέτηση για τις βαρύτατες συνέπειες της ήττας σε μια εξαιρετικά δύσκολη για την Ελλάδα στιγμή ανατέθηκε στον αυτοεξόριστο Βενιζέλο και η διάσκεψη συγκροτήθηκε στο πολυτελές ξενοδοχείο Beau Rivage Palace Hotel της Λωζάνης με την παρουσία του στρατηγού Ισμέτ Πασά Ινονού από πλευράς Τουρκίας αλλά και παρόντες τους σύμμαχους (Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία) και ενδιαφερόμενες χώρες (Ρουμανία, Γιουγκοσλαβία και Ιαπωνία). Η διαπραγμάτευση κράτησε 7 μήνες.
Η συνθήκη χαρακτηρίζεται από την ευρεία ανταλλαγή πληθυσμών (η πρώτη στην ιστορία υποχρεωτική ανταλλαγή) με την συμφωνία για εδαφική αποζημίωση ίσης αξίας των κατοίκων που άλλαξαν τόπο διαμονής και με δυνατότητα μεταφοράς της κινητής τους περιουσίας. Ήδη 900 χιλιάδες Έλληνες είχαν εγκαταλείψει την Μικρά Ασία πριν την έναρξη των διαπραγματεύσεων. Συνολικά ενάμισυ εκατομμύριο Ορθόδοξοι μετακινήθηκαν από την Ανατολία στην Ελλάδα και 350 χιλιάδες Μουσουλμάνοι από την Ελλάδα προς την Τουρκία. Η ανταλλαγή έφερε μεγάλη δημογραφική ομοιογένεια στο ελληνικό κράτος αλλά ήταν απάνθρωπη και μετακίνησε ανθρώπους σε άγνωστα μέρη με δύσκολες συνθήκες διαβίωσης. Σχηματίστηκε η Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής. Το μοναδικό κριτήριο ήταν το θρησκευτικό, δηλαδή οι Ορθόδοξοι της Τουρκίας (όχι Καθολικοί ή Προτεστάντες ) μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα (κυρίως στην Βόρεια Ελλάδα) και για να δημιουργηθεί χώρος εγκατάστασης μεταφέρθηκαν οι Μουσουλμάνοι της Ελλάδας (ανεξάρτητα από την γλώσσα που μιλούσαν) στην Τουρκία. Εξαίρεση αποτέλεσαν οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και Τενέδου καθώς επίσης οι Τούρκοι της Δυτικής Θράκης. Ο ποταμός Έβρος ήταν πλέον το φυσικό σύνορο μεταξύ των δυο χωρών. Η Ελλάδα κατάφερε να κρατήσει την Αλεξανδρούπολη (Δεδέαγατς). Κρατήθηκε με μέγιστη δυσκολία το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης. Επειδή η Ελλάδα δεν ήταν σε θέση να πληρώσει αποζημιώσεις για τα χωριά που έκαψε στην Μικρά Ασία, παραχώρησε αντ’ αυτού ένα σημείο δυτικά του Έβρου, την Παλιά Ορεστειάδα (πρώην Καραγάτς). Το βαρύ τίμημα για την Ελλάδα ήταν η απώλεια της Ανατολικής Θράκης (περιλαμβανομένης της Ανδριανούπολης). Για τα νησιά του Αιγαίου η συνθήκη καθόρισε ως ζώνη ελληνικής επιρροής την απόσταση των τριών μιλίων (όχι ναυτικών). Η παρουσία της στρατιάς της Θράκης με 100 χιλιάδες στρατιώτες έπαιξε αποφασιστικό ρόλο κατά την διαπραγμάτευση της συνθήκης ώστε να μπορέσει ο Βενιζέλος να περάσει τα αιτήματα της Ελλάδας. Η Τουρκία αποποιείται κάθε κυριαρχικού δικαιώματος πάνω στην Κύπρο (ήδη το 1914 λόγω της εισόδου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων η Βρετανία προχώρησε σε προσάρτηση της Κύπρου και το 1925 η Κύπρος έγινε αποικία της Βρετανίας). Η Τουρκία δεν σεβάστηκε την αποποίηση σε σχέση με την Κύπρο (Εισβολή 1974). Αναγνωρίστηκαν επίσης οι ξένες μοναστηριακές κοινότητες στο Άγιον Όρος. Η συνθήκη υπογράφτηκε στις 24 Ιουλίου 1923. Στις 16 Φεβρουαρίου 1923 η Ελλάδα είχε εφαρμόσει την μετάβαση από το ιουλιανό στο γρηγοριανό ημερολόγιο και προχώρησε 13 ημέρες μπροστά. Το διεθνές καθεστώς των Στενών των Δαρδανελλίων και του Βοσπόρου για αποστρατικοποίηση συμφωνήθηκε με την συνθήκη του Μοντρέ το 1936 για διευκόλυνση της ελεύθερης ναυσιπλοΐας.
Η Ελλάδα συρρικνώθηκε γεωγραφικά στην παλιά μητροπολιτική Ελλάδα αλλά δημιουργήθηκε σταθερό ρεαλιστικό πλαίσιο για ειρηνικές σχέσεις με την Τουρκία που ισχύει μέχρι σήμερα. Η άφιξη των καταρτισμένων Μικρασιατών προσφύγων βοήθησε αφάνταστα την βιομηχανική ανάπτυξη της Ελλάδας. Η περίθαλψη των προσφύγων ήταν τιτάνιος αγώνας, παρουσιάστηκαν σοβαρές αρρώστιες όπως τύφος και χολέρα. Η συμβολή της άγνωστης τότε ψυχιατρικής για τα ψυχικά τραύματα ήταν σημαντική. Το σοβαρό πρόβλημα ήταν η άσχημη μεταχείριση που πήραν οι πρόσφυγες από τους ντόπιους που τους χαρακτήριζαν ως Τουρκόσπορους. Η Μικτή Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων είχε προσφέρει με επιτυχία κολοσσιαίο έργο. Ήταν μια ιστορία από τα αντίσκηνα στις παράγκες μέχρι τους προσφυγικούς συνοικισμούς. Πολλά μικρασιατικά ονόματα χωριών χρησιμοποιήθηκαν στην Ελλάδα. Η λογοτεχνία κατέγραψε την δυστυχία και τον πόνο των προσφύγων στην νέα γη (Σωτηρίου, Βενέζης, Δούκας, Καζαντζάκης). Παρουσιάστηκαν σοβαρά κοινωνικά προβλήματα (χαμηλά ημερομίσθια, διάδοση χρήσης ναρκωτικών, έξαρση της πορνείας). Οι πρόσφυγες έφεραν στην Ελλάδα το ρεμπέτικο τραγούδι και τα εύγεστα φαγητά (σουβλάκια) και γλυκά. Άρχισε μεγάλη μετανάστευση, ιδίως προς τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η οικονομική ανασυγκρότηση της Ελλάδας βασίστηκε σε εξωτερικό δανεισμό αλλά το Κραχ του 1929 έφερε την πτώχευση στην Ελλάδα το 1932. Η διαμάχη για την αποδοχή των προσφύγων έληξε με την ομοψυχία που δημιούργησε ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος το 1940. Εκεί τελειώνει και ο εθνικός διχασμός και προετοιμάζεται κάτι χειρότερο, ο εμφύλιος πόλεμος μεταξύ εθνικιστών και κομμουνιστών.
Ο Βενιζέλος εν μέσω τεράστιων οικονομικών προβλημάτων που καθήλωναν κάθε στρατιωτική δυνατότητα επέλεξε την διασφάλιση της ειρήνης και το 1930 επισκέφθηκε την Άγκυρα όπου υπέγραψε με τον Κεμάλ το ελληνοτουρκικό σύμφωνο φιλίας. Την επίσκεψη ανταπόδωσε η Τουρκία με τον Ινονού που τιμήθηκε λαμπρά στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Ο Βενιζέλος το 1934 προχώρησε σε υπερβολή προτείνοντας τον Κεμάλ με τις αναρίθμητες σφαγές για το Νόμπελ Ειρήνης αλλά ευτυχώς η Σουηδία απέρριψε την πρόταση.
Η ειρηνική εποχή που έφερε η συνθήκη της Λωζάνης οδήγησε σε πράξεις φιλανθρωπίας εκ μέρους και των δυο πλευρών σε περίπτωση σεισμών. Η Τουρκία δεν σεβάστηκε όμως ποτέ το κείμενο της συνθήκης. Η Κωνσταντινούπολη με 250 χιλιάδες Έλληνες μετά το πογκρόμ του 1955 και τις απελάσεις του 1963 (και τα δυο σχετίζονται με το κυπριακό πρόβλημα) έμεινε με 4 χιλιάδες Έλληνες. Η Τουρκία αμφισβητεί την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου και την αρχή της μέσης γραμμής, προκαλεί κρίση με το επεισόδιο στα Ίμια το 1996, αμφισβητεί την οριοθέτηση για τα χωρικά ύδατα και προχωρεί σε αναθεωρητισμό ζητώντας αποστρατικοποίηση των νησιών του Αιγαίου την στιγμή που κατέχει παράνομα το 37% της Κύπρου. Η Ελλάδα βρίσκεται πάντα στο πλευρό της Κύπρου με τίμημα να συνεχίζονται οι τουρκικές προκλήσεις στο Αιγαίο. Η ανταλλαγή πληθυσμών που πραγματοποίησε το 1975 η Κύπρος με την Συμφωνία Τρίτης Βιέννης άφησε πικρό συναίσθημα στους Ελληνοκύπριους.
Ο κόσμος αναμένει πολλές παρουσιάσεις φέτος για την συνθήκη της Λωζάνης με στόχο την εθνική αυτογνωσία ώστε να τεθούν οι βάσεις για καλύτερο χειρισμό του μέλλοντος.
*Φιλόλογος
Φιλελεύθερος
Ακολουθήστε μας και στο