Ο Άγιος Φανούριος, τόσο αγαπητός στον λαό μας, μπορεί δίχως αμφιβολία να χαρακτηριστεί ως δώρο Θεού, αφού για πολλούς αιώνες παρέμενε άγνωστος. Η φήμη του διαδόθηκε τον 14ο αιώνα, όταν κατά τη διάρκεια εκσκαφών σε παλιά σπίτια στο νότιο μέρος του παλαιού τείχους της Ρόδου, βρέθηκε τυχαία η εικόνα του.
Στο σημείο εκείνο αποκαλύφθηκε αρχαίος ναός με πολλές κατεστραμμένες εικόνες. Ανάμεσά τους ξεχώριζε μία καλοδιατηρημένη, στην οποία ο τότε μητροπολίτης Ρόδου Νείλος Β΄ ο Διασπωρινός (1355–1369 μ.Χ.) διάβασε το όνομα του αγίου: «Ὁ ἅγιος Φανῶ».
Η εικόνα παρίστανε τον άγιο ως νεαρό στρατιώτη, να κρατά στο δεξί του χέρι έναν σταυρό με αναμμένη λαμπάδα, ενώ γύρω της απεικονίζονταν οι δώδεκα φρικτοί του μαρτυρικοί αγώνες. Σε αυτές τις σκηνές παρουσιαζόταν να δικάζεται, να λιθοβολείται, να μαστιγώνεται, να ξύνεται το σώμα του με σιδερένια νύχια, να φυλακίζεται, να βασανίζεται με αναμμένες λαμπάδες, να δένεται σε μάγγανο, να παραμένει αβλαβής ανάμεσα σε θηρία, να πιέζεται από μεγάλο λίθο, να καίγεται σε καμίνι, να κρατά κάρβουνα μέσα σε ειδωλολατρικό ναό εκδιώκοντας τον διάβολο, και τέλος να υψώνει τα χέρια του σε προσευχή μέσα στη φωτιά.
Ο μητροπολίτης Νείλος, με πολλές προσπάθειες, ανοικοδόμησε τον ναό και τον αφιέρωσε στον Άγιο Φανούριο, συντάσσοντας πιθανότατα και την Ακολουθία του.
Από τα πολλά θαύματα του αγίου ξεχωρίζει ένα που συνέβη στα χρόνια της ενετικής κυριαρχίας στην Κρήτη. Επειδή οι Ενετοί δεν επέτρεπαν την παρουσία Ορθοδόξου αρχιερέα, τέσσερις άνδρες ταξίδεψαν στην Πελοπόννησο για να λάβουν τη χειροτονία. Στην επιστροφή τους αιχμαλωτίστηκαν από τους Αγαρηνούς· τον έναν φόνευσαν και τους τρεις μετέφεραν αιχμαλώτους στη Μίλητο. Ο πνευματικός τους πατέρας Ιωνάς, πληροφορημένος το γεγονός, κατέφυγε στη Ρόδο. Εκεί, με τη συμβουλή του μητροπολίτη Νείλου, επικαλέστηκε τη βοήθεια του Αγίου Φανουρίου. Πράγματι, ύστερα από λίγες μέρες, οι τρεις ιερείς αφέθηκαν ελεύθεροι με θαυμαστό τρόπο. Από ευγνωμοσύνη, ο Ιωνάς μετέφερε στην Κρήτη αντίγραφο της εικόνας του αγίου και καθιέρωσε την πανηγυρική τιμή του.
Η ιδιαίτερη αγάπη και ευλάβεια που περιβάλλει τον Άγιο Φανούριο οδήγησε στη γέννηση πολλών ευσεβών παραδόσεων. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει το έθιμο της «Φανουρόπιτας», μικρής στρογγυλής πίτας που παρασκευάζεται την παραμονή της εορτής του. Η πίτα μοιράζεται στους πιστούς και προσφέρεται για να «φανερωθεί» κάτι: ένα χαμένο αντικείμενο, μια χαμένη υπόθεση ή η υγεία ενός ασθενούς. Σύμφωνα με μια άλλη παράδοση, με τη Φανουρόπιτα γίνεται και μνεία της μητέρας του αγίου, αν και οι λόγοι παραμένουν ασαφείς.
Σημειώνεται ότι η αναφορά στο Νέο Λειμωνάριο για εύρεση της εικόνας το 1500 μ.Χ. θεωρείται λανθασμένη, αφού ο επίσκοπος Νείλος έζησε τον 14ο αιώνα.
Εορτολόγιο: Αρκάδιος, Αρκάδης, Αρκαδία, Αρκάδα· Λιβέριος, Λυμπέρης, Λιμπέρης, Λιμπέριος, Λιβέρης· Όσιος, Οσία· Φανούριος, Φανούρης, Φάνης, Νούρης, Φανουρία, Φανή.
