Η εξέγερση του Ίλιντεν, που εκδηλώθηκε στις 2 Αυγούστου 1903 (20 Ιουλίου με το παλαιό ημερολόγιο), αποτέλεσε κορύφωση των βουλγαρικών προσπαθειών για τον έλεγχο της Μακεδονίας και εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο εθνοτικών, εκκλησιαστικών και γεωπολιτικών ανταγωνισμών στα Βαλκάνια.
Το Μακεδονικό Ζήτημα άρχισε να διαμορφώνεται ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, με βασικό πεδίο αντιπαράθεσης τον εκκλησιαστικό διαχωρισμό μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων. Οι Βούλγαροι διεκδικούσαν ανεξαρτησία από το, βλέποντας στην ίδρυση αυτόνομης βουλγαρικής εκκλησιαστικής διοίκησης το πρώτο βήμα προς τη δημιουργία εθνικού κράτους.
Το 1870, με φιρμάνι του Οθωμανού σουλτάνου Αβδούλ Αζίζ, ιδρύθηκε η Βουλγαρική Εξαρχία, πράξη που το Πατριαρχείο κατήγγειλε ως σχίσμα το 1872. Στη σύνθεση της Εξαρχίας συμπεριλήφθηκε ένας όρος που έδινε τη δυνατότητα ένταξης επαρχιών με πλειοψηφία υπέρ αυτής, στοιχείο που μετέτρεψε τη Μακεδονία σε πεδίο έντονου προσηλυτισμού και εθνοτικής αντιπαράθεσης.
Η γεωπολιτική ανατροπή του 1878
Η Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (1878), προϊόν της ρωσικής νίκης επί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όριζε τη δημιουργία μιας «Μεγάλης Βουλγαρίας», που θα περιλάμβανε το μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας. Η αναθεώρησή της στη Συνθήκη του Βερολίνου (ίδιου έτους) στέρησε από τη Βουλγαρία τις εδαφικές αυτές προσδοκίες, πυροδοτώντας ένα νέο κύμα εθνικισμού και επεκτατικών προσπαθειών, κυρίως μέσω της Εξαρχίας, της εκπαίδευσης και, σταδιακά, της ένοπλης δράσης.
Η ΕΜΕΟ και η στρατηγική του αντάρτικου
Στο τέλος του 19ου αιώνα, ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη η Μακεδονο-Θρακική Επαναστατική Οργάνωση, γνωστή αργότερα ως Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση (VMRO ή ΕΜΕΟ). Επρόκειτο για μια βουλγαροκίνητη επαναστατική οργάνωση, με στόχο την απελευθέρωση της Μακεδονίας από την οθωμανική κυριαρχία και την ένωσή της με τη Βουλγαρία. Το 1895 ιδρύθηκε στη Σόφια και το Ανώτατο Μακεδονικό Κομιτάτο, που συντόνιζε τις δράσεις. Τα επόμενα χρόνια, οι οργανώσεις αυτές πραγματοποίησαν συστηματική προπαγάνδα, τρομοκρατία κατά πατριαρχικών Ελλήνων και ενίσχυση του αντάρτικου στο εσωτερικό της Μακεδονίας.
Η εξέγερση του Ίλιντεν (1903)
Το Ιανουάριο του 1903, η ηγεσία της ΕΜΕΟ σε συνέδριό της αποφάσισε την έναρξη ευρείας ένοπλης εξέγερσης κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παρά τις απουσίες σημαντικών ηγετικών μορφών, η οργάνωση κινήθηκε προς υλοποίηση της απόφασης. Η εξέγερση ξεκίνησε στις 20 Ιουλίου/2 Αυγούστου, ανήμερα της εορτής του Προφήτη Ηλία, εξού και η ονομασία Ίλιντεν.
Η κύρια εστία της εξέγερσης ήταν η Δυτική Μακεδονία, ενώ συμμετοχή είχαν τόσο βουλγαρικής συνείδησης πληθυσμοί όσο και αγροτικοί πληθυσμοί διαφόρων κοινοτήτων, περιλαμβανομένων και Ελλήνων πατριαρχικών. Αν και η επανάσταση είχε αρχικά επιτυχίες σε περιορισμένο τοπικό επίπεδο, καταπνίγηκε γρήγορα και βίαια από τον οθωμανικό στρατό, με βαριές συνέπειες για τον άμαχο πληθυσμό: σφαγές, λεηλασίες και καταστροφές χωριών, μεταξύ των οποίων και παραδοσιακά ελληνικά κέντρα όπως η Κλεισούρα και το Κρούσοβο.
Οι επιπτώσεις και η αντίδραση του ελληνισμού
Η εξέγερση του Ίλιντεν, αν και απέτυχε στρατιωτικά, ανέδειξε την επιμονή του βουλγαρικού εθνικισμού στο μακεδονικό ζήτημα και έφερε διπλωματικές παρεμβάσεις από τις Μεγάλες Δυνάμεις, ιδίως τη Ρωσία και την Αυστροουγγαρία, που επέβαλαν στους Οθωμανούς το λεγόμενο Πρόγραμμα Μεταρρυθμίσεων της Μυρστέγης (Οκτώβριος 1903).
Στην Ελλάδα, η εμπειρία του Ίλιντεν και η κλιμάκωση της βουλγαρικής δράσης κατέδειξαν την ανάγκη για δυναμική ελληνική παρουσία στον μακεδονικό χώρο. Έτσι, το 1904 ξεκίνησε ο Ένοπλος Μακεδονικός Αγώνας, με αποστολή Ελλήνων αξιωματικών και μαχητών για την προστασία του ελληνικού στοιχείου και την ενίσχυση της ελληνικής παρουσίας στη Μακεδονία.
Συμπέρασμα
Η εξέγερση του Ίλιντεν δεν ήταν απλώς ένα τοπικό βουλγαρικό αντάρτικο, αλλά μια κρίσιμη καμπή στην εξέλιξη του Μακεδονικού Ζητήματος. Αποκάλυψε τις γεωπολιτικές διεκδικήσεις των Βουλγάρων, ανέδειξε την πολυεθνοτική σύνθεση της περιοχής και οδήγησε σε ελληνική αφύπνιση και στρατιωτική εμπλοκή στη Μακεδονία. Αποτέλεσε ένα προοίμιο της εθνικής σύγκρουσης που θα κορυφωνόταν με τους Βαλκανικούς Πολέμους λίγα χρόνια αργότερα.
