Γράφει η Δέσποινα Αμασλίδου
Ονομάστηκε μητέρα των πολιτισμών, τροφός της Ευρώπης και πατρίδα των τριών μονοθεϊστικών θρησκειών (Ιουδαϊσμού, Χριστιανισμού και Ισλάμ). Στη Μεσόγειο ταξίδεψε ο Οδυσσέας, στις ακτές της οι Έλληνες κι οι Φοίνικες έκαναν τις αποικίες τους, αλλά εδώ χτύπησε και η καρδιά του Βυζαντίου.
«Πέλαγος» την ονόμαζαν και από τον Δ’ μέχρι τον Ζ‘ αιώνα ήταν αποκλειστικά βυζαντινή λίμνη.
Στα χρόνια του Ιουστινιανού εκτείνεται από τις Ηράκλειες στήλες (Γιβλαρτάρ) ως τον Κιμμέριο Βόσπορο (Κέρτς), την Ταναΐδα και την Αζοφική θάλασσα. Όλοι εμπορεύονται με το βυζαντινό νόμισμα, κι όλοι οι θαλάσσιοι δρόμοι οδηγούν στην Κωνσταντινούπολη. Έτσι για το Βυζάντιο η Μεσόγειος «συνάπτει ή τέμνει» τους λαούς και γενικά είναι παράγοντας επαφής με κάθε στόλο: εμπορικό, πολεμικό ή αλιευτικό.
Το πολεμικό ναυτικό περιπολεί και προστατεύει τις ακτές και τα νησιά, το εμπορικό φέρνει το σιτάρι από τους Αιγυπτιακούς σιτοβολώνες, οι δε παραγωγές (λάδια, κρασιά κ.α.) οδηγούνται στις αγορές της Δύσης χάρη στους «ναύκληρους» (εμπόρους-εφοπλιστές), που επιστρέφοντας στα βυζαντινά λιμάνια φέρνουν πρώτες ύλες για τη βιοτεχνία (ξυλεία, σιδερικά, δέρματα), από δε την Ασία και την Αφρική πολύτιμα μπαχάρια και αρωματικά. Με τη θάλασσα η αυτοκρατορία ελέγχει τις αχανείς εκτάσεις της και βέβαια η παλιά ταύτιση της κυριαρχίας του κόσμου με την κυριαρχία της θάλασσας είναι κοινή πεποίθηση και των Αράβων, που δεν παύουν να επιδιώκουν την κυριαρχία στη Μεσόγειο.
Αυτή τη Βυζαντινή πεποίθηση αποκαλύπτει και ο λόγος του Νικηφόρου Φωκά προς τον αποκρισάριο του Πάπα Λιουτπράνδο: «Είμαι ο κυρίαρχος του κόσμου, αφού είμαι κυρίαρχος της θάλασσας!» Έτσι χάρη στην αυτοκρατορική θαλασσοκρατία, η οικουμένη γνωρίζει τη βυζαντινή ειρήνη, την «pax byzantine».
Όμως έρχονται οι Άραβες τον Ζ’ αιώνα, οι Νορμανδοί κι οι Σταυροφόροι τον ΙΑ’ αιώνα, παράλληλα και οι στόλοι Βενετών- Γενουατών… και η κυριαρχία στη Μεσόγειο χάνεται βαθμιαία. Όλα αυτά φέρνουν την παρακμή στη ναυτιλία και το εμπόριο, που επιδεινώνονται ακόμη… όταν επινοούνται νέες τεχνολογίες ναυπηγικής και ναυτηλιακής τραπεζικής οικονομίας. Οι Βυζαντινοί αργούν να αντιδράσουν στις πειρατείες των Αράβων, οι οποίοι το 717 θα επιχειρήσουν να πολιορκήσουν την Κωνσταντινούπολη, αλλά το υγρόν πυρ θα καταστρέψει τον στόλο τους.
Οι Ίσαυροι θα είναι οι πρώτοι που θα τους αντιμετωπίσουν, ενισχύοντας τα ναυτικά θέματα: των Κιβυρραιωτών, του Αιγαίου, της Δωδεκανήσου, της Σάμου, αλλά και τις ναυτικές βάσεις: στον Ελλήσποντο (Άβυδο) , τον Βόσπορο (Ιερόν), το Δυρράχιο (Οτράντο), την Αττάλεια (της Μικρασίας και της Κύπρου των Λουζινιάν) και τη Σικελία. Από τον Η’ αιώνα συνεχίζεται ο αγώνας κυριαρχίας της Μεσογείου για άλλους τρεις αιώνες και στο τέλος θα γίνει η μοιρασιά μεταξύ Σταυρού (βόρειες ακτές της Μεσογείου) και Ημισελήνου (Αφρικανικές ακτές). Όταν μάλιστα οι Άραβες κατακτήσουν την Κρήτη και τη Σικελία (Θ’ αιώνα), τα πράγματα θα χειροτερέψουν. Φόβος και τρόμος οι επιθέσεις τους στο Αιγαίο, η πτώση δε της Θεσσαλονίκης στα χέρια τους, το 904, θα είναι και ταπεινωτική και δυσβάσταχτη για τους Βυζαντινούς.
Η αυτοκρατορία θα ξαναβρεί την αξιοπρέπειά της, όταν ο Νικηφόρος Φωκάς πάρει την Κρήτη και την Κύπρο και επίσης την κυριαρχία της στην Ιταλία. Πριν το τέλος του Ι’ αιώνα το βυζαντινό ναυτικό θα κυριαρχήσει πάλι στη Μεσόγειο. Τον ΙΑ’ θα προβάλει η Δύση με τους Νορμανδούς και τους Σταυροφόρους και νέος αγώνας θα ξεκινήσει εναντίον των «σχισματικών» Βυζαντινών, καθώς έχει προηγηθεί το Σχίσμα το 1054. Το 1071 θα πέσει ο τελευταίος Βυζαντινός θύλακας στην Ιταλία στα χέρια των Νορμανδών (το Μπάρι), οι οποίοι γρήγορα θα περάσουν στο Δυρράχιο και την Κέρκυρα. Την ίδια ώρα ο Βυζαντινός στρατός χάνει τη μάχη στο Ματζικέρτ κι ο Αλπ Αρσλάν αιχμαλωτίζει τον Ρωμανό Διογένη. Μέχρι τον ΙΔ’ αιώνα η αυτοκρατορία, με το Σχίσμα, τους Νορμανδούς, τους Τούρκους, τις Σταυροφορίες και την παραχώρηση των λιμανιών στους Ιταλούς έχει τελείως αποδυναμωθεί.
Ο στόλος εγκαταλείφθηκε, όπως και το θαλάσσιο εμπόριο και οι Βυζαντινοί στράφηκαν περισσότερο στην καλλιέργεια της γης. Οι ασύμφορες συμφωνίες παραχώρησης των λιμανιών έγιναν εξ αιτίας των επιθέσεων των Νορμανδών στο Δυρράχιο και την Κέρκυρα το 1081 και έγιναν αιτία να διεισδύσουν ξένοι έμποροι, εις βάρος των Βυζαντινών εμπόρων, με αποτέλεσμα να χαθεί κάθε ενδιαφέρον για τα ναυτιλιακά και εμπορικά πράγματα και επιπλέον να οργιάσουν οι πειρατές, εξ αιτίας της αδυναμίας αστυνόμευσης των θαλασσίων δρόμων.
Εν τέλει το Σχίσμα, η Δ’ Σταυροφορία και η εκμετάλλευση των λιμανιών από τους ξένους, έκαναν το διαζύγιο μεταξύ των δύο Χριστιανικών κόσμων οριστικό. Με τη Φραγκοκρατία η Βενετία θα επεκταθεί στην Κρήτη, τα νησιά του Αιγαίου, την Προποντίδα και την Πόλη, αλλά και στα λιμάνια της Μαύρης θάλασσας. Η αυτοκρατορία της Νίκαιας θα καταφέρει την παλινόρθωση και τελικά την ανάκτηση της Πόλης και οι Παλαιολόγοι στη συνέχεια θα έχουν να αντιμετωπίσουν την Λατινοϊταλική Δύση που συνεχίζει να διεκδικεί την Κωνσταντινούπολη, αλλά και τους Τουρκομάνους της Μικρασίας που συνέχεια θεριεύουν. Βέβαια οι Τούρκοι στην αρχή δεν γνωρίζουν από ναυτικό, τρεις όμως αιώνες μετά ο Ομούρ θα φτιάξει ικανότατο στόλο. Θα ληστεύει διαρκώς στο Αιγαίο, ενώ την κυριαρχία της Μεσογείου θα την έχουν οι Λατίνοι, οι δε Βυζαντινοί θα απουσιάζουν τελείως από αυτήν.
Όμως η Μεσόγειος, παρά την αντίθεση της Ημισελήνου με τον Σταυρό και του Καθολικισμού με την Ορθοδοξία τα χρόνια εκείνα, και παρά τις νεότερες αντιπαραθέσεις και διεκδικήσεις των λαών επάνω της, εξακολουθεί να ενώνει τους λαούς που τη διεκδίκησαν κατά καιρούς και να είναι τελικά με παράδοξο τρόπο… συνεκτικό στοιχείο μεταξύ τους.
Πηγές: Ελένη Αλβελέρ, John Julius Norwich
