Της Μαρίας Βλαζάκη *
«Ο ερευνητής τολμά, ανακαλύπτει, συγκινείται, αγωνίζεται» – Η Μ. Βλαζάκη για την ανασκαφή στο Λόφο Καστέλι και τρία ιστορικά κτίρια που κινδυνεύουν.
Για την ανασκαφή της μινωικής Κυδωνίας στην Παλιά Πόλη των Χανίων, που ετοιμάζεται να συνεχιστεί τον Σεπτέμβριο, αλλά και για τα τρία ιστορικά κτίρια-μνημεία που κινδυνεύουν γράφει η διευθύντρια των Συστηματικών Ανασκαφών στον λόφο Καστέλλι Χανίων
Στην καρδιά της Παλιάς Πόλης των Χανίων και στο στρατηγικό σημείο όλης της πόλης, στον λόφο του Καστελλιού, ανασκάπτεται από τη δεκαετία του 1960 το σημαντικότερο μινωικό ανακτορικό κέντρο της δυτικής Κρήτης με το όνομα Κυδωνία στα κρητομυκηναϊκά χρόνια. Η κατοίκηση στον λόφο ξεκινά από την 4η χιλιετία π.Χ., γεγονός που σημαίνει ότι τα Χανιά είναι μία από τις αρχαιότερες πόλεις της Ευρώπης, όπως η πόλη του Αργους.
Αρχικά η έρευνα της ΚΕ΄ Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Δυτικής Κρήτης γινόταν υπό τη διεύθυνση του Γιάννη Τζεδάκι, ο οποίος στη συνέχεια παραχώρησε τη διεύθυνση στην υπογράφουσα. Τμήμα της ανασκαφής (πλατεία Αγίας Αικατερίνης) διεξάγεται σε συνεργασία με το Σουηδικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (Ann-Louise Schallin) και το Ινστιτούτο της Δανίας (Erik Hallager).
Πρόκειται για πολύ δύσκολη ανασκαφή, η οποία είναι διεσπαρμένη σε διάφορα απαλλοτριωμένα οικόπεδα στον λόφο, όπως αυτά προέκυψαν μετά τον βομβαρδισμό του κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Καθώς βρίσκεται σε ένα πυκνοκατοικημένο τμήμα της πόλης, δεν έχει σήμερα τη δυνατότητα να αποκαλυφθεί η πολύ σημαντική αρχαία εγκατάσταση στο σύνολό της. Ταυτόχρονα, η αδιάλειπτη κατοίκηση του λόφου του Καστελλιού από την 4η χιλιετία έως σήμερα έχει δημιουργήσει ένα πολύ πυκνό «παλίμψηστον», το οποίο αποτελείται από πολλά, λεπτά και αλλεπάλληλα στρώματα κατοίκησης που προϋποθέτουν υπομονή και, κυρίως, μεγάλη ανασκαφική εμπειρία. Τοιουτοτρόπως η ετήσια, συστηματική, ανασκαφική έρευνα προχωρά αργά και απαιτεί εξειδικευμένο συνεργείο με πολύ έμπειρους τεχνίτες ως επικεφαλής. Τα αποτελέσματα των ερευνών έχουν ανταμείψει και αποζημιώσει τους πολύχρονους κόπους όλων μας.
Ας σημειωθεί ότι το αρχαιολογικό υλικό που έχει προκύψει μελετούν εκτός από τους αρχαιολόγους και άλλοι επιστήμονες, όπως συντηρητές, μηχανικοί, αρχαιοβοτανολόγοι, ζωοαρχαιολόγοι, ανθρωπολόγοι, γεωλόγοι, χημικοί, φωτογράφοι, ανθρακολόγοι, καθώς και ειδικοί επιστήμονες, οι οποίοι εξετάζουν τα οστά των πτηνών και τα κελύφη αυγών, τη μικροπανίδα (ποντίκια, μυγαλές κ.ά.) ή το ανθρώπινο αρχαίο DNA. Η αρχαιολογική έρευνα είναι απαραίτητα διεπιστημονική με εκπληκτικά συμπεράσματα. Η ανασκαφή της μινωικής Κυδωνίας έχει την τύχη να διεξάγεται σήμερα με όλη αυτή την πολύτιμη βοήθεια, δυνατότητα που δεν υπήρχε στο παρελθόν σε ανασκαφές άλλων μεγάλων μινωικών κέντρων.
Ολα αυτά τα χρόνια ισχυροί είναι οι δεσμοί μεταξύ όλων που συμμετέχουν σε μια ανασκαφή. Αναπτύσσεται μια ολόκληρη οικογένεια που αφήνει εκπληκτικές αναμνήσεις για τα μέλη της. Πλημμύρα συναισθημάτων προκαλούν κατ’ έτος οι έρευνες. Αποκορύφωμα, η αποκάλυψη της ανθρωποθυσίας της νέας κοπέλας του 13ου αι. π.Χ. με το διανοιγμένο κρανίο της. Το συγκλονιστικό αυτό εύρημα δεν μας επέτρεψε για μέρες έναν ήσυχο ύπνο. Νιώθει κανείς ότι ακουμπά με τα χέρια του την ιστορία του τόπου και προσπαθεί να την ερμηνεύσει. Είναι βαριά το φορτίο και το καθήκον, καθώς κάθε φορά ένα νέο εύρημα μπορεί να ανατρέψει θεωρίες και πολυετείς μελέτες. Ο ανασκαφέας οφείλει να ενημερώνει σταθερά τους φορείς και κυρίως τους κατοίκους για τα στοιχεία που έρχονται στο φως από τα έργα των προγόνων τους και να δίνει τις πρώτες ερμηνείες. Μια απλή παράθεση περιγραφής αντικειμένων και χώρων δεν αρκεί. Ο ερευνητής, κατά τη γνώμη μου, πρέπει να τολμά, εφόσον έχει ισχυρά τεκμήρια στη διάθεσή του, και να μη δειλιάζει στον φόβο μήπως ανατραπεί μια θεωρία του στο μέλλον.
Η αποκάλυψη του παρελθόντος και οι μαρτυρίες των προγόνων μας μαγεύουν τους συμμετέχοντες, ενώ, ταυτόχρονα, τους επιφορτίζουν με την υποχρέωση της διάδοσης της γνώσης και με το μέγα καθήκον της προστασίας αυτής της πολύτιμης κληρονομιάς. Για τον λόγο αυτό είναι απαραίτητες οι συχνές εκδηλώσεις για το κοινό υπό τη μορφή ξεναγήσεων και διαλέξεων, καθώς και τα εκπαιδευτικά προγράμματα σε παιδιά, νέους και ενήλικες, ώστε να κάνουν κτήμα τους την κληρονομιά αυτή και να την προστατεύουν εσαεί.
Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων, ένα κόσμημα
Η ίδρυση του νέου μεγάλου αρχαιολογικού μουσείου στα Χανιά είναι το επιστέγασμα όλων των προσπαθειών του παρελθόντος προς τον σκοπό αυτό. Η τοπική ιστορία και αρχαιολογία, εφάμιλλη των άλλων αρχαιολογικών κέντρων του νησιού, εντυπωσιάζει τους επισκέπτες, η σύγχρονη παράθεση εποπτικού υλικού, οι αναπαραστάσεις και ο έντονα εκπαιδευτικός χαρακτήρας, που κατ’ εξαίρετο τρόπο στηρίζει και προάγει η αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων, έχουν προσδώσει υπερηφάνεια σε όλους μας. Μεγάλο τμήμα του Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων καταλαμβάνουν πολύτιμα εκθέματα από τις ανασκαφές στον λόφο Καστέλλι, τα οποία εμπλουτίζουν την ιστορία και αρχαιολογία της πόλης των Χανίων.
Στα σημαντικότερα προϊστορικά ευρήματα συγκαταλέγονται: οι πινακίδες Γραμμικής Α΄ και Β΄ γραφής μαζί με σφραγίδες, πήλινα σφραγίσματα και δισκία που πιστοποιούν τον ανακτορικό χαρακτήρα της εγκατάστασης, το πήλινο σφράγισμα του δεσπότη, το οποίο κατά τη γνώμη μας εικονίζει το μινωικό ανάκτορο των Χανίων, όπως προβαλλόταν από τη θάλασσα, η δεξαμενή καθαρμών ή άδυτο της οδού Δασκαλογιάννη που εντάσσεται σε ένα ιερό συγκρότημα των νεοανακτορικών χρόνων, η εντυπωσιακή κεραμική του εργαστηρίου της Κυδωνίας και, βεβαίως, η μνημειακή θυσία ζώων και νέας γυναίκας από την ανασκαφή στην οδό Κατρέ αρ. 1.
Η ανθρωποθυσία στην οδό Κατρέ 1
Στη συγκεκριμένη ανασκαφή έχει αποκαλυφθεί τμήμα εκτεταμένου υπόστυλου χώρου, εμβαδού πέραν των 200 τ.μ., ο οποίος χωρίζεται με διπλή κιονοστοιχία και χαρακτηρίζεται ως αίθουσα συγκέντρωσης κοινού και διεξαγωγής τελετουργιών. Ενεργό ρήγμα διασχίζει τον χώρο από Α. προς Δ., το οποίο έδρασε κατά τη διάρκεια ισχυρού σεισμού 6,5-7,5 ρίχτερ πριν από το 1250 π.Χ., τεμάχισε και εν μέρει κατακρήμνισε το ισχυρό χαλικάσβεστο δάπεδο και πρόσφερε μοναδικές εικόνες δέους στους κατοίκους, οι οποίες δικαιολογούν τη μεγάλη θυσία ζώων και ανθρώπου που επακολούθησε για εξευμενισμό των χθόνιων δυνάμεων. Η ανεύρεση των οστών της νεαρής γυναίκας, σε σύνδεση με τελετουργικές πράξεις, δεν πρέπει να μας παραξενεύει, καθόσον η ελληνική μυθολογία έχει άφθονα παραδείγματα εξαγνιστικών θυσιών παρθένων, σε μια προσπάθεια της κοινωνίας να αντιμετωπίσει μεγάλη συμφορά, σε περιόδους λοιμών και λιμών ή άλλων εξαιρετικών περιστάσεων και συχνά πριν από μία πολεμική σύρραξη. Είναι γνωστοί οι μύθοι παρθένων στον ρόλο εξιλαστήριου θύματος που ίσως ανάγονται στα μυκηναϊκά χρόνια. Παρουσιάζονται ως πράξεις βαθιάς υποταγής και ευλάβειας στο θείο, ως πράξεις δέους και εξαγνισμού, ως είδος διαπραγμάτευσης με τις υπέρτατες δυνάμεις και όχι ως άγριες και αδίστακτες σφαγές. Υπενθυμίζουμε τη θυσία των Λεωκορών, της Αγλαύρου, θυγατέρας του Κέκροπα, των Υακινθίδων, θυγατέρων του Ερεχθέα ή του Υακίνθου, της Μακαρίας, θυγατέρας του Ηρακλή, των Κορωνίδων, θυγατέρων του Ορίωνα, της Πολυξένης, θυγατέρας του Πριάμου και, βεβαίως, της Ιφιγένειας, του πιο διάσημου θύματος. Να προσθέσουμε εδώ ότι ακόμη και η τοπική παράδοση αναφέρεται στη θυγατέρα του Κύδωνα, την Ευλιμένη, που θυσιάστηκε ως παρθένα στους ήρωες της χώρας, σύμφωνα με χρησμό μαντείου, όταν ο Κύδων βρέθηκε σε δυσχερή θέση εξαιτίας επαναστάσεων των γειτονικών του πόλεων. Εκτός των άλλων, η μεγάλη σημασία της ανθρωποθυσίας της οδού Κατρέ 1 έγκειται στο γεγονός ότι είναι από τις σπάνιες περιπτώσεις που η θυσία είναι δεδομένη και όχι υποθετική. Συνήθως το πρόβλημα των μελετητών είναι η αδυναμία βεβαιωμένης ανθρωποθυσίας στα αρχαιολογικά δεδομένα.
Σήμερα οι αποκαλυφθείσες κατά την ανασκαφή εικόνες καθηλώνουν τους επισκέπτες και προσελκύουν τους γεωλόγους με τη μοναδικότητά τους.
Θυσία ο πολιτισμός για την «ανάπτυξη»
Η προσέλκυση κυρίως των νέων στα μουσεία και στους αρχαιολογικούς χώρους είναι πρώτιστος σκοπός, γιατί ακριβώς αυτοί θα κατανοήσουν τη σπουδαιότητα των εκθεμάτων, θα μεταλαμπαδεύσουν τη σημασία τους και θα προστατεύσουν το αρχαιολογικό περιβάλλον, απαραίτητη στάση ζωής για να αντέξουμε το μέλλον, το οποίο δεν φαντάζει και τόσο ευοίωνο. Το καθήκον των εργαζομένων στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς για την προστασία της τους έχει καταστήσει αγωνιστές σε μια συνεχή πάλη με τα οικονομικά συμφέροντα ιδιωτικών εταιρειών αλλά και δημόσιων φορέων, όπως πολύ έντονα έχει φανεί τα τελευταία χρόνια. Στο όνομα μιας κακώς εννοούμενης «ανάπτυξης» θυσιάζονται πολιτιστικά αγαθά, συχνά με τραγικές επιπτώσεις στη ζωή και στον χαρακτήρα ενός τόπου και στην ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη.
Τρία ιστορικά κτίρια-μνημεία σε κίνδυνο
Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιου τύπου «ανάπτυξης» είναι αυτό που συμβαίνει στις μέρες μας στον ίδιο τον λόφο Καστέλλι, ο οποίος αντιμετωπίζει ένα μεγάλο κίνδυνο, ιδιαίτερα επιβαρυντικό για την ιστορία όλης της πόλης: να μετατραπούν τα τρία ιστορικά κτίρια-μνημεία ιδιοκτησίας του Πολυτεχνείου Κρήτης στην κορυφή του λόφου, συνολικής έκτασης 3.652 τ.μ., σε πολυτελή, ιδιωτική ξενοδοχειακή μονάδα της εταιρείας Belvedere ΕΠΕ. Πρόκειται για το σημείο ακριβώς όπου υψώθηκε το μινωικό ανάκτορο, όπως το αποδίδει το σφράγισμα του δεσπότη, καθώς και το σημείο όπου ιδρύθηκαν τα σπουδαιότερα μνημεία της διαχρονικής κατοίκησης της πόλης των Χανίων: στα κλασικά χρόνια ο λόφος ήταν η ακρόπολη της αρχαίας Κυδωνίας. Στη βυζαντινή περίοδο ανήκει το εντυπωσιακό βυζαντινό τείχος και στον λόφο ιδρύθηκε μεγάλη βασιλική. Στα βενετσιάνικα χρόνια χτίστηκε το Διοικητήριο των Ενετών και το παλάτι του Ρέκτορα. Στην εποχή της Τουρκοκρατίας εδώ ανεγέρθηκαν το Οθωμανικό Διοικητήριο και το κονάκι του πασά. Στην ίδια θέση οικοδομήθηκε το κτίριο που υπήρξε το Διοικητήριο της Κρητικής Πολιτείας, το οποίο στη συνέχεια έγινε η έδρα της Μεραρχίας Κρητών. Θεωρούμε ότι οποιαδήποτε αξιοποίηση των κτιρίων και του μοναδικού ελεύθερου χώρου που τα περιβάλλει πρέπει να διασφαλίζει τον δημόσιο χαρακτήρα τους και να είναι συμβατή με την κομβική τους θέση στην πόλη και τη μνημειακότητά τους. Για τον λόγο αυτό η Κίνηση Πρωτοβουλία ενάντια στην ξενοδοχοποίηση των μνημείων στον λόφο Καστέλλι πρωτοστάτησε στη συλλογή πολλών χιλιάδων υπογραφών κατά της μετατροπής σε ξενοδοχειακή μονάδα του «πιο επισκέψιμου και αξιόλογου πυρήνα των Χανίων», σύμφωνα με χαρακτηρισμό που έδωσε ο ίδιος ο πρύτανης του Πολυτεχνείου Κρήτης. Στη συνέχεια όχι μόνο ο Δήμος Χανίων και το δημοτικό συμβούλιο αλλά και η Περιφέρεια Κρήτης, καθώς και η συντριπτική πλειοψηφία της χανιώτικης κοινωνίας, έχουν δημόσια εκφραστεί κατά της ξενοδοχοποίησης των ιστορικών κτιρίων και του περιβάλλοντός τους. Ο Σύλλογος Κατοίκων της Παλιάς Πόλης Χανίων, η Ιστορική, Λαογραφική και Αρχαιολογική Εταιρεία Κρήτης, η τοπική κοινότητα Χανίων, το ΤΕΕ – Τμήμα Δυτικής Κρήτης, το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο, το Οικονομικό Επιμελητήριο, οι Σύλλογοι Αρχιτεκτόνων, Τοπογράφων και Πολιτικών Μηχανικών εξέδωσαν ψηφίσματα κατά της ξενοδοχοποίησης και υπέρ της διατήρησης του δημόσιου χαρακτήρα του συγκροτήματος. Παρά την πρόσφατη ανανέωση της περιόδου χάριτος από το Πολυτεχνείο Κρήτης προς την εταιρεία, όλοι ελπίζουμε ότι η βούληση της χανιώτικης κοινωνίας θα υπερισχύσει τελικά απέναντι στα ιδιωτικά συμφέροντα.
Από όλους εμάς εξαρτάται ο συνεχής και σταθερός αγώνας ώστε στο τέλος να ανακτήσει ο χώρος της αρχαιολογίας τον σεβασμό που αρμόζει σε έναν τόπο με έντονο αρχαιολογικό χαρακτήρα, όπως η χώρα μας.
*H Μαρία Βλαζάκη είναι επίτιμη γενική διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, τέως γγ ΥΠΠΟΑ
