Γράφει ο *Παύλος Κωνσταντινίδης
Μέρος 1ο Προϊστορικοί χρόνοι
Εισαγωγή
Η Ελλάδα, όπως και οι υπόλοιπες μεσογειακές χώρες, υποφέρουν κάθε χρόνο από τις δασικές πυρκαγιές. Είναι ένα επαναλαμβανόμενο καλοκαιρινό φαινόμενο, που εκτός των δασών, καταστρέφει καλλιέργειες, κατοικίες, έργα υποδομής και συχνά προκαλεί τραυματισμούς ακόμη και θανάτους.
Παρά το ότι δεν υπήρξε γενιά που να μην έζησε τουλάχιστον ένα επεισόδιο δασικής πυρκαγιάς, εν τούτοις ακόμη και σήμερα στη χώρα μας δεν μάθαμε να ζούμε με αυτές. Να μην τις προκαλούμε και να μην τις φοβόμαστε.
Θα προσπαθήσουμε μα μάθουμε το φαινόμενο, με μια σειρά άρθρων, που θα αναλύσουν όλες τις παραμέτρους του, αρχίζοντας από μια σύντομη ιστορία τους. Πότε εμφανίσθηκαν και ποιο διαχρονικό ρόλο έπαιξαν στην εξέλιξη του ανθρώπου.
Το πρώτο βήμα για να μάθουμε να ζούμε με τις δασικές πυρκαγιές, είναι ξεχάσουμε, ότι ξέραμε μέχρι τώρα γι’ αυτές και να προσπαθήσουμε χωρίς προκατάληψη να κατανοήσουμε τον όποιο θετικό ή αρνητικό ρόλο έπαιξαν στην εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας, από τότε που η τελευταία απετέλεσε πληθυσμιακό κομμάτι του πλανήτη.
Πότε εμφανίσθηκαν οι δασικές πυρκαγιές;
Αναλύοντας επιστημονικά όλα τα δεδομένα και ιδίως το βαθμό προσαρμογής και αντοχής της μεσογειακής βλάστησης στο φαινόμενο των δασικών πυρκαγιών, μπορούμε να συμπεράνουμε, ότι αυτές συνέβαιναν τακτικά, πριν ακόμη εμφανισθεί ο άνθρωπος ως εκούσιος ή ακούσιος εμπρηστής. Ο τρόπος που αντιδρά η βλάστηση των πυρόπληκτων περιοχών στις φωτιές, περιέχει τόση τελειότητα, ώστε μας πείθει ότι ο χρόνος που απαιτήθηκε για την προσαρμογή αυτή, είναι πολύ μακρύτερος από αυτόν που μετράμε ως είδος στον πλανήτη μας. Απλά όταν αρχίσαμε να γράφουμε τη δική μας ιστορία και να αναπτύσσουμε τον πολιτισμό και τις οικονομικές δραστηριότητές μας, υπήρξε οπωσδήποτε αύξηση των εμφανίσεων και φυσικά ελάττωση των μεσοδιαστημάτων μεταξύ των πυρκαγιών, αφού στη φυσική πρόκληση του φαινομένου προστέθηκαν και οι εμπρησμοί από τον άνθρωπο.
Εκείνο που μπορούμε να πούμε με σιγουριά, είναι ότι, οι φωτιές στα δάση συνέβαιναν ανέκαθεν εξαιτίας της τεράστιας συγκέντρωσης καύσιμης οργανικής ύλης. Κύρια αιτία έναρξης των πυρκαγιών, πριν την εμφάνιση του ανθρώπου, ήταν τα φυσικά φαινόμενα όπως οι αυταναφλέξεις, οι κεραυνοί και τα ηφαίστεια.
Σε περιοχές όπου τα ηφαίστεια έσβησαν οι πυρκαγιές μειώθηκαν, εκεί όμως που διαμορφώθηκαν κλιματικές συνθήκες συχνών κεραυνοκαταιγίδων, αυξήθηκαν. Αποτέλεσμα των συχνών πυρκαγιών ήταν να δημιουργηθεί μια μορφή βλάστησης προσαρμοσμένης στις τοπικές οικολογικές συνθήκες και στις περιοδικές πυρκαγιές. Στις συγκεκριμένες περιοχές με το πέρασμα των αιώνων δημιουργήθηκε μια ισχυρή σχέση μεταξύ βλάστησης και δασικών πυρκαγιών. Η φωτιά όχι μόνο δεν κατέστρεφε τα δάση, αλλά και μεσολαβούσε στον καθαρισμό του εδάφους δημιουργώντας συνθήκες κατάλληλες για την ανανέωσή τους.
Το μεγαλύτερο τμήμα της χώρας μας (ηπειρωτικής και νησιωτικής) ανήκει στη μεσογειακή κλιματική ζώνη. Τα καλοκαίρια είναι άνυδρα και θερμά με συχνές κεραυνοκαταιγίδες. Από τη στιγμή που σταθεροποιήθηκε ο τύπος του μεσογειακού κλίματος, οι δασικές πυρκαγιές απετέλεσαν μόνιμο οικολογικό παράγοντα.
Ας δούμε λοιπόν, πως φθάσαμε μέχρις εδώ. Πως χρησιμοποιήθηκε η δασική πυρκαγιά από τον άνθρωπο, για να υποβοηθήσει την προσπάθεια επιβίωσής του, σε έναν αφιλόξενο και τραχύ πλανήτη, όπου κυρίαρχο στοιχείο είναι η εξασφάλιση τροφής και ζωτικού χώρου διαμονής.
Προϊστορική εποχή – Οι πρώτοι εμπρησμοί.
Από την αρχή του Μέσου Πλειστόκαινου και κατά τη διάρκεια μιας μακράς περιόδου, πιθανόν 500.000 ετών, ο άνθρωπος της πρώιμης Παλαιολιθικής εποχής επιβίωνε κυνηγώντας και μαζεύοντας καρπούς. Δεν χρειάσθηκε πολύς χρόνος, για να διαπιστώσει ότι οι δύο δραστηριότητες απέδιδαν καλύτερα, όταν γίνονταν σε καμένες δασικές εκτάσεις. Έτσι από την αρχή της ιστορίας του ο άνθρωπος χρησιμοποίησε τη φωτιά, για να βελτιώσει τους κυνηγότοπούς του και την ποσότητα της τροφής του.
Ο Άνθρωπος του Πεκίνου είναι ο πρώτος, που χρησιμοποίησε τη φωτιά που εξασφάλιζε από φυσικές πυρκαγιές. Οι πρώτοι αυτοί χρήστες της φωτιάς πρέπει να έκαιγαν όλη τη βλάστηση, που βρίσκονταν γύρω τους. Τα πυκνά δάση τους προμήθευαν πολύ λίγη χρησιμοποιήσιμη ύλη. Τα μεγάλα δέντρα, εκτός πιθανά από την καρυδιά, τη δρυ, την καστανιά και την κουκουναριά ποτέ δεν τους έδωσαν καρπούς για τροφή. Καρπούς παρήγαγαν, όπως και σήμερα, κυρίως μικροί θάμνοι όπως η κουμαριά, η κρανιά, η χαρουπιά, τα βάτα κ.λ.π. Οι πρωτόγονοι άνθρωποι θα πρέπει να παρατήρησαν, ότι οι καρποί, οι βρώσιμες πόες και οι βολβοί ήταν σε μεγαλύτερη αφθονία και σε καλύτερη ποιότητα, σε καθαρισμένες ή καμένες περιοχές. Διαθέτοντας ως μόνο εργαλείο τις λίθινες πέτρες τους και ζώντας σε σπηλιές ή σε καλύβες δε ήταν σε θέση να αξιοποιήσουν τα δάση. Τα μεγάλα δέντρα ήταν ουσιαστικά άχρηστα μέχρι τη λίθινη εποχή, εκτός ίσως από τη στάχτη που χρησιμοποιούσαν ως λίπασμα.
Από την άλλη οι πρωτόγονοι άνθρωποι πρόσεξαν, ότι σε πρόσφατα καμένες περιοχές μπορούσαν να συγκεντρώνουν τους καρπούς άκοπα, να βρουν ευκολότερα έντομα, αυγά πουλιών ή μικρά θηλαστικά, που αποτελούσαν μέρος της διατροφής τους. Αντίθετα στις άκαυτες περιοχές ήταν δυσκολότερο να εντοπίσουν την τροφή τους. Το ίδιο δύσκολο ήταν και το κυνήγι των μεγάλων ζώων, τα οποία ούτως ή άλλως στα πυκνά δάση ήταν λιγότερο άφθονα.
Δηλαδή μπορεί αβίαστα να συμπεράνουμε, ότι ο πρωτόγονος άνθρωπος είχε πολλούς και σοβαρούς λόγους να βάζει φωτιά στα δάση. Η φωτιά δηλαδή υπήρξε το πρώτο του βασικό εργαλείο, όχι μόνο για την καθημερινή του χρήση (θέρμανση, μαγείρεμα, φωτισμό κ.λ.π.), αλλά ακόμη και για να αλλάξει ριζικά το περιβάλλον του, δημιουργώντας περισσότερες, άνετες και κατοικήσιμες περιοχές στα δύσκολα εκείνα χρόνια.
Κατά τον Oλόκαινο, δασικές φωτιές από φυσικά αίτια ή εμπρησμούς ξέσπαγαν τακτικά σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή ήπειρο. Κομμάτια απανθρακωμένου ξύλου βρέθηκαν, τα οποία προέρχονται από κωνοφόρα δέντρα που κάηκαν πριν από 8.000 χρόνια.
Αργότερα κατά τη Νεολιθική περίοδο (γύρω στο 5.000 π.Χ.), οι πληθυσμοί, είχαν αναπτύξει τη νομαδική γεωργία, δηλαδή ένα είδος μεταφερόμενης γεωργίας. Σε κάθε νέα περιοχή εγκατάστασης καθάριζαν το έδαφος από τα τοπικά δάση με τη χρήση της φωτιάς. Όταν η γη έφτανε σε οριακό επίπεδο απόδοσης, ολόκληρο το χωριό μετακόμιζε σε νέες καλλιεργήσιμες περιοχές, τις οποίες εξασφάλιζαν πάλι με τη φωτιά. Αυτό συνέβη και στην Ελληνική χερσόνησο, όπου βόρεια φύλλα κατέβαιναν σταδιακά προς το νότο. Η αργή αυτή κίνηση τους έφερε σταδιακά με τους ντόπιους πληθυσμούς. Έτσι έγινε η συγχώνευση χωρίς πολέμους, με αποτέλεσμα η εργατικότητα από τη μια και η πνευματική υπεροχή από την άλλη να δημιουργήσουν τον ανεπανάληπτο Αρχαιοελληνικό πολιτισμό.
Πέρα από το κυνήγι και τη γεωργία, η φωτιά χρησιμοποιήθηκε από πολύ νωρίς και για στρατιωτικούς σκοπούς.
Από την πρώτη στιγμή η δασική πυρκαγιά είναι συνδεδεμένη με την ανθρώπινη ιστορία, τόσο για την ειρήνη, όσο και για τον πόλεμο. Σύντομα συμβόλιζε τη νόηση του ανθρώπου. Η λατρεία της φωτιάς υπήρξε από τα πανάρχαια χρόνια από τις βασικότερες λατρείες πολλών θρησκειών, πολλών πολιτισμών.
*Ο Παύλος Κωνσταντινίδης είναι συγγραφέας
Βιογραφικό Παύλου Κωνσταντινίδη
Γεννήθηκα στη Θεσσαλονίκη το 1949. Τελείωσα το Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος του ΑΠΘ το 1973 και στη συνέχεια πραγματοποίησα το διδακτορικό μου στη φυτοκοινωνιολογία και στην οικολογία των δασικών πυρκαγιών στην ίδια σχολή.
Για 30 χρόνια περίπου εργάσθηκα στο Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών, από όπου και συνταξιοδοτήθηκα το 2016. Παράλληλα με τις εκατοντάδες εργασίες που δημοσίευσα, στον ελεύθερο χρόνο μου έγραφα μικρές καθημερινές ιστορίες, από αυτές που
αντιλαμβανόμουνα στο περιβάλλον μου.
Ως συνταξιούχος συνέχισα τη συγγραφή των μικρών ιστοριών, μερικές από τις οποίες έχω
αναρτήσει στην προσωπική μου σελίδα στο Facebook.
