Γράφει ο *Παύλος Κωνσταντινίδης
Εισαγωγή.
Ο ρόλος της φωτιάς στη δημιουργία και ανάπτυξη των μεσογειακών οικοσυστημάτων ή παρεξηγήθηκε ή δεν έγινε κατανοητός και αυτό επειδή η επίδραση της συνδυάστηκε με τις ανθρώπινες μεταπυρικές οικονομικές δραστηριότητες όπως της μη ελεγχόμενης βοσκής, των οικοπεδοποιήσεων, των κάθε είδους καταπατήσεων κ.λ.π.
Για να κατανοήσουμε τον πραγματικό ρόλο της φωτιάς στην οικολογία του μεσογειακού χώρου, θα πρέπει να κάνουμε μια μεγάλη υπέρβαση και να ξεχάσουμε ότι μάθαμε ή γνωρίζαμε μέχρι σήμερα γι’ αυτές. Να κοιτάξουμε με θάρρος το πρόβλημα κατάματα, να σεβαστούμε τις φωτιές ως ένα φυσικό φαινόμενο, να τις γνωρίσουμε σε βάθος, να τις απομυθοποιήσουμε, για να παύσουμε να τις φοβόμαστε και να μάθουμε επιτέλους να ζούμε με την παρουσία τους.
Εδώ και μερικές δεκαετίες στη συνείδηση όλων των Ελλήνων οι δασικές πυρκαγιές αποτελούν το μεγαλύτερο περιβαλλοντικό πρόβλημα της χώρας. Χωρίς καμιά επιφύλαξη, από τον πρώτο πολίτη της χώρας, μέχρι και το μικρότερο παιδάκι που μόλις άρχισε να συνειδητοποιεί το περιβάλλον που ζει, ρίχνουμε όλοι το ανάθεμα στις πυρκαγιές, θεωρώντας, ότι είναι η μοναδική αιτία της αποδάσωσης της χώρας. Η φιλοσοφία που αναπτύχθηκε τις τελευταίες δεκαετίες, με την ολοκληρωτική καταδίκη όλων των δασικών πυρκαγιών, αποβλέπει μάλλον χονδρικά στην απόρριψη της όποιας ιστορικής οικολογικής ωφελιμότητας της φωτιάς και αυτό ίσως είναι που κάνει την ουσιαστική αντιμετώπισής τους μη αποδοτική.
Τα άρθρα που ακολουθούν δεν έχουν ως σκοπό να παίξουν το ρόλο του συνηγόρου των δασικών πυρκαγιών. Σκοπεύουν απλά να αποκαταστήσουν ένα παρεξηγημένο φαινόμενο και να υποδείξουν τον πραγματικό του ρόλο στη φύση. Είναι πολύ δύσκολο κεφάλαιο. Εγκυμονεί μεγάλο κίνδυνο παρεξήγησης για τον επιστήμονα που κόντρα στην επικρατούσα άποψη και γνώση, παρουσιάζει την πραγματική οικολογική διάσταση της φωτιάς, η οποία δεν είναι κατ’ ανάγκη αρνητική, το αντίθετο μάλιστα. Για το λόγο αυτόν πρέπει να διαβαστεί με μεγάλη προσοχή. Είμαστε βέβαιοι, ότι εφόσον κατανοηθεί ο πραγματικός ρόλος της φωτιάς στη δημιουργία και διατήρηση των μεσογειακών οικοσυστημάτων και η σχέση που ανέπτυξε με αυτά στο πέρασμα των αιώνων, τότε και μόνο τότε ολόκληρη η κοινωνία μας θα αντιδρά με ψυχραιμία την περίοδο έξαρσης του φαινομένου και πολλά λάθη από αυτά που γίνονται πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την πυρική περίοδο, θα αποφεύγονται.
Κανείς δεν παραγνωρίζει ότι οι δασικές πυρκαγιές προκαλούν ποικίλες καταστροφές οι οποίες πολλές φορές καταλήγουν σε τραγωδίες, όπως συνέβη τα καλοκαίρια του 1993, του 1998, του 2007 ή του 2018 όπου εκτός των περιουσιών θρηνήσαμε και πολλούς νεκρούς. Και μόνο ο λόγος αυτός είναι αρκετός, για να κάνει ακόμη πιο δύσκολη την προσπάθεια να γραφτεί το συγκεκριμένο κεφάλαιο. Διότι εάν δεν κατανοηθεί, θα φαντάζει ως ασέβεια προς όλους αυτούς που έχασαν στις φλόγες αγαπημένα πρόσωπα. Και δεν είναι αυτή η πρόθεσή μας. Αντίθετα περιγράφοντας την ουσία του φαινομένου των δασικών πυρκαγιών και τη δύναμη που περιέχουν οι φλόγες, θα φανεί ο τιτάνιος αγώνας που γίνεται από όλους τους δασοπυροσβέστες και το μέγεθος της θυσίας αυτών που έφυγαν κατά την εκτέλεση του καθήκοντος.
Πριν μπούμε στην ουσία του φαινομένου, πρέπει να γίνει η βασική διάκριση μεταξύ των πυρκαγιών που προκαλούνται από φυσικά φαινόμενα ή τυχαία γεγονότα, της ακούσιας πρόκλησης φωτιάς, των δόλιων εμπρησμών και του ελεγχόμενου πυρός. Τα όσα αναφέρονται στη συνέχεια για την οικολογική σχέση φωτιάς και μεσογειακών οικοσυστημάτων αφορούν τις πυρκαγιές που προκαλούνται από φυσικά φαινόμενα ή τυχαία γεγονότα. Όμως όπως θα δούμε στη συνέχεια και εάν ακόμη βελτιωθούμε ως κοινωνία σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μην προκαλούμε εμπρησμούς, οι πρόκληση πυρκαγιών από φυσικές αιτίες, θα είναι πάντα μια πραγματικότητα. Δηλαδή δασικές πυρκαγιές θα υπάρχουν είτε υπάρχουν εμπρηστές, είτε όχι. Επομένως η αναγκαιότητα να γνωρίσουμε την ουσία του φαινομένου, δεν μειώνεται στο ελάχιστο από την παραπάνω διάκριση.
Μεσογειακό κλίμα.
Για να κατανοήσουμε το φαινόμενο των δασικών πυρκαγιών είναι απαραίτητο, να εξετάσουμε το χώρο που εμφανίζονται συχνότερα και τις ιδιαιτερότητές του.
Κύριο χαρακτηριστικό των περιοχών του πλανήτη που εμφανίζουν τακτικά θερινές πυρκαγιές, είναι ότι, όλες βρίσκονται υπό την επίδραση του μεσογειακού κλίματος.
Μεσογειακό κλίμα καλείται ο κλιματικός τύπος, που τα καλοκαίρια είναι πολύ θερμά και ξηρά και οι χειμώνες ήπιοι και μέτρια βροχεροί. Δηλαδή κύριο χαρακτηριστικό δηλαδή είναι οι λιγοστές βροχές, που και αυτές πέφτουν τη χειμερινή περίοδο.
Επομένως, στις περιοχές με μεσογειακό κλίμα, η φυσική βλάστηση είναι υποχρεωμένη να αναπτύσσεται με ελάχιστο νερό, που αποθηκεύεται στο έδαφος κατά τη βροχερή περίοδο. Το καλοκαίρι όταν η βιολογική δραστηριότητα των φυτών είναι έντονη, το διαθέσιμο νερό είναι ελάχιστο. Επομένως για να επιβιώσουν τα φυτά, έπρεπε να προσαρμόσουν τις βιολογικές τους δραστηριότητες με τέτοιο τρόπο ώστε να διαχειρίζονται το νερό με μεγάλη οικονομία και χωρίς καμία σπατάλη.
Στη χώρα μας ο μεσογειακός κλιματικός τύπος συναντάται στην παραλιακή, λοφώδη και υποορεινή περιοχή (δηλαδή περιβάλλει την ηπειρωτική χώρα από την άκρη της θάλασσας μέχρι και σε υψόμετρο 700 μέτρων στο βορρά και 1000 μέτρων στο νότο). Εκτός από τις υψηλές κορυφές των βουνών της Κρήτης ολόκληρη η νησιώτικη χώρα βρίσκεται επίσης υπό την επίδρασή του.
Υπάρχουν στον πλανήτη πέντε περιοχές με κλίμα μεσογειακού τύπου. Και οι πέντε περιοχές βρίσκονται μεταξύ του 30° και του 40° παραλλήλων βόρεια και νότια του ισημερινού στα νότιο-δυτικά των μεγάλων ηπειρωτικών μαζών. Αυτές οι περιοχές είναι η Μεσογειακή Λεκάνη, η Καλιφόρνια, η Χιλή, η Νότια Αφρική και Νότια Αυστραλία. Θεωρείται σχετικά πρόσφατα δημιουργημένος τύπος κλίματος. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά κατά τον πλειστόκαινο.
Παρά την τεράστια απόσταση που χωρίζει τις πέντε περιοχές του πλανήτη με μεσογειακό κλίμα, παρά το ότι μεταξύ τους μεσολαβούν εκατοντάδες χιλιόμετρα ωκεανών, οι όμοιες κλιματικές συνθήκες συνετέλεσαν, ώστε να δημιουργηθεί ένας ομοιόμορφος τύπος βλάστησης ιδιαίτερης μορφής και σύνθεσης προσαρμοσμένος στις ιδιόμορφες τοπικές θερμικές και υδατικές συνθήκες. Τα σημαντικότερα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τη μεσογειακή βλάστηση είναι ότι τα φυτά που τη συνθέτουν έχουν σχεδόν στο σύνολό τους πολύ σκληρά φύλλα (σκληρόφυλλα), που δεν τα ρίχνουν κατά τη περίοδο του χειμώνα (αείφυλλα).
Στο επόμενο άρθρο θα δούμε ποιες είναι αυτές οι προσαρμογές και ποιος είναι ο ρόλος τους και κυρίως θα αντιληφθούμε ότι είναι αδύνατο να αντικατασταθούν αυτά τα φυτά από φυλλοβόλα δένδρα.
*Ο Παύλος Κωνσταντινίδης είναι συγγραφέας
Βιογραφικό Παύλου Κωνσταντινίδη
Γεννήθηκα στη Θεσσαλονίκη το 1949. Τελείωσα το Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος του ΑΠΘ το 1973 και στη συνέχεια πραγματοποίησα το διδακτορικό μου στη φυτοκοινωνιολογία και στην οικολογία των δασικών πυρκαγιών στην ίδια σχολή.
Για 30 χρόνια περίπου εργάσθηκα στο Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών, από όπου και συνταξιοδοτήθηκα το 2016. Παράλληλα με τις εκατοντάδες εργασίες που δημοσίευσα, στον ελεύθερο χρόνο μου έγραφα μικρές καθημερινές ιστορίες, από αυτές που
αντιλαμβανόμουνα στο περιβάλλον μου.
Ως συνταξιούχος συνέχισα τη συγγραφή των μικρών ιστοριών, μερικές από τις οποίες έχω
αναρτήσει στην προσωπική μου σελίδα στο Facebook.
Κάντε εγγραφή στο ενημερωτικό μας δελτίο.
