Γράφει ο *Νικόλαος Χατζόβουλος.
Εισαγωγή
Η παραβατικότητα των ανηλίκων στην Ελλάδα έχει λάβει ανησυχητικά εκθετικές διαστάσεις τα τελευταία χρόνια, με φαινόμενα όπως βιασμοί, ξυλοδαρμοί, εκδικητική πορνογραφία, ακόμη και μαχαιρώματα να καταγράφονται όλο και πιο συχνά, κυρίως εντός και περιμετρικά των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων τα οποία αποτελούν σταθερό σημείο συνάντησης των ανηλίκων. Αυτές οι καταστάσεις θέτουν σε κίνδυνο όχι μόνο την ασφάλεια των μαθητών αλλά και την ακεραιότητα του εκπαιδευτικού περιβάλλοντος στο οποίο τα παιδιά παίρνουν μεγάλο μέρος της καθημερινότητας τους. Στα πλαίσια της γενικότερης παραβατικότητας η χρήση κινητών τηλεφώνων, το κάπνισμα ή και το άτμισμα στα σχολεία προσθέτουν μια ακόμη διάσταση στην επίκαιρη αναγκαιότητα για αυστηρότερη εποπτεία και ουσιαστικότερη προστασία του ιερού χώρου της εκπαίδευσης. Επισημες αναφορές κάνουν λόγο για 10.700 περιστατικά παραβατικότητας ανηλίκων τα οποία απασχόλησαν την Αστυνομία το 2023, αριθμός ο οποίος έχει ήδη ξεπεραστεί στο τρέχον έτος. Κατάσταση η οποία μετατρέπει την ενίσχυση των φυσικών και ηλεκτρονικών μέτρων ασφάλειας στα σχολεία ως επιτακτική ανάγκη για το Υπουργείο Παιδείας και κατ’ επέκταση την Κυβέρνηση.
Φαινόμενα Παραβατικότητας
-
Βιασμοί μεταξύ Ανηλίκων
Η αύξηση των περιπτώσεων βιασμού ανηλίκων είναι ιδιαίτερα ανησυχητική για τη χώρα μας. Ακόμη ανησυχητικότερη είναι η φύση των βιασμών ανηλίκων όπως θα δούμε στα περιστατικά που παρατίθενται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο βιασμός ενός πεντάχρονου κοριτσιού στην Αττική τον Ιανουάριο του 2024, όπου ο δράστης, ηλικίας 30 ετών, συνελήφθη. Η υπόθεση προκάλεσε σοκ στην κοινωνία, με πολλές οικογένειες να εκφράζουν φόβους για την ασφάλεια των παιδιών τους. Αυτή η υπόθεση, που αναδείχθηκε από τα ΜΜΕ, αν και δεν πραγματοποιήθηκε εντός σχολικού περιβάλλοντος, έφερε στο προσκήνιο την ανάγκη για αποτελεσματική παρέμβαση και πρόληψη σε θέματα παιδικής κακοποίησης (Νικολάου, 2024).
Επιπλέον, ο πρόσφατος βιασμός πεντάχρονου στην Αλεξανδρούπολη το Σεπτέμβριο του 2024, όπου δράστες υπήρξαν δύο συνομήλικοι του εντός δημόσιου νηπιαγωγείου, έχει προκαλέσει περαιτέρω ανησυχία παγώνοντας την Ελληνική κοινωνία. Η Ιατροδικαστική Υπηρεσία Θράκης επιβεβαίωσε τα σημάδια κακοποίησης, ενισχύοντας την ανησυχία σχετικά με την έκθεση των παιδιών σε βίαιες καταστάσεις. Οι ειδικοί επισημαίνουν ότι τέτοιες συμπεριφορές συχνά προέρχονται από παραδείγματα που παρατηρούνται σε κλειστές κοινωνίες ή σε οικογένειες με ψυχιατρικά προβλήματα (Γεωργίου, 2024).
Η αυξημένη εμφάνιση βιασμών μεταξύ ανηλίκων την τελευταία τετραετία είναι ένα πολύπλοκο και ανησυχητικό φαινόμενο που μπορεί να εξηγηθεί επιστημονικά μέσα από κοινωνικούς, ψυχολογικούς και αναπτυξιακούς παράγοντες. Ένας από τους κύριους παράγοντες που συμβάλλουν σε τέτοιου είδους συμπεριφορές είναι η πρώιμη έκθεση των παιδιών σε σεξουαλικό περιεχόμενο, είτε μέσω των μέσων ενημέρωσης είτε μέσω του διαδικτύου. Έρευνες έχουν δείξει ότι η έκθεση σε πορνογραφικό υλικό και η μη επαρκής ή και λανθασμένη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση μπορεί να επηρεάσει αρνητικά την ανάπτυξη των παιδιών, οδηγώντας τα σε ακραίες συμπεριφορές όπως ο βιασμός (Brown & L’Engle, 2009). Επιπλέον, οι ανήλικοι που προέρχονται από περιβάλλοντα με ενδοοικογενειακή βία ή κακοποίηση εν γένει είναι πιθανότερο να αναπτύξουν επιθετικές και βίαιες σεξουαλικές συμπεριφορές (Finkelhor, 1984).
Αναπτυξιακά, τα παιδιά και οι έφηβοι μπορεί να μην κατανοούν πλήρως τις συνέπειες των πράξεων τους ή τις κοινωνικές και ηθικές πτυχές που αφορούν τη σεξουαλική συμπεριφορά. Σύμφωνα με τη θεωρία της συναισθηματικής ανωριμότητας, η αδυναμία των ανηλίκων να ρυθμίσουν τα συναισθήματά τους ή να ελέγξουν τις παρορμήσεις τους μπορεί να οδηγήσει σε επιθετικές πράξεις, συμπεριλαμβανομένων των σεξουαλικών αδικημάτων (Steinberg, 2008). Επιπλέον, κοινωνικοί παράγοντες όπως η έλλειψη σωστών προτύπων, η ανεπαρκής επιτήρηση από τους γονείς, και η αποδόμηση των παραδοσιακών κοινωνικών δεσμών στις κατά τα άλλα σύγχρονες κοινωνίες, μπορεί να συμβάλλουν στην εκδήλωση τέτοιων παραβατικών συμπεριφορών (Moffitt, 1993).
-
Ξυλοδαρμοί
Στις αρχές του τρέχοντος έτους στη Θεσσαλονίκη, σημειώθηκε ένα σοκαριστικό περιστατικό βίας μεταξύ ανηλίκων, όπου μια 14χρονη μαθήτρια έπεσε θύμα βάναυσου ξυλοδαρμού από περίπου 30 άτομα. Το περιστατικό έλαβε χώρα έξω από το σχολείο της, όταν μετά από μια φαινομενικά ασήμαντη διαφωνία, η μαθήτρια βρέθηκε στο έδαφος και δέχθηκε σφοδρές γροθιές και κλωτσιές, κυρίως στο κεφάλι. Κανένας από τους παρευρισκόμενους δεν προσπάθησε να σταματήσει τη βία, αντίθετα κάποιοι προσπάθησαν να τραβήξουν βίντεο, με αποτέλεσμα το κορίτσι να μεταφερθεί στο νοσοκομείο σε σοβαρή κατάσταση. Το γεγονός αυτό ανάμεσα σε δεκάδες αντίστοιχα καταδεικνύει κατάφορα την αύξηση της σχολικής βίας και την απουσία κοινωνικής συνοχής μέσω της ενεργούς παρέμβασης από τους παρευρισκόμενους.
Πρόσφατα, ένα ακόμη περιστατικό ξυλοδαρμού ανηλίκου έλαβε χώρα στη Γλυφάδα, όπου μια 14χρονη μαθήτρια βρέθηκε στο στόχαστρο ομάδας συνομηλίκων της. Η νεαρή ξυλοκοπήθηκε άγρια από μια ομάδα εφήβων σε δημόσιο χώρο, μπροστά σε πολλούς αυτόπτες μάρτυρες, οι οποίοι για άλλη μια φορά δεν έκαναν καμία προσπάθεια να σταματήσουν το επεισόδιο, παρά μόνο προσπάθησαν να βιντεοσκοπήσουν. Χθες προστέθηκε ακόμη ένα περιστατικό αυτή τη φορά στον Βόλο όπου δεκαεξάχρονοι ξυλοκόπησαν και κούρεψαν προς εκδίκηση με κουρευτική μηχανή συνομήλικό τους για οικονομικές διαφορές όπως ισχυρίστηκαν. Το περιστατικό στη Γλυφάδα και στο Βόλο εγείρει εκ νέου σοβαρά ερωτήματα για το φαινόμενο της κλιμακούμενης βίας μεταξύ ανηλίκων και την ανάγκη για καλύτερη προστασία των μαθητών τόσο στα σχολεία όσο και στους ευρύτερους δημόσιους χώρους.
Η αυξημένη επιθετική συμπεριφορά και η βία μεταξύ των νέων, όπως οι ξυλοδαρμοί, μπορούν επίσης να εξηγηθούν επιστημονικά μέσω κοινωνικών, ψυχολογικών και περιβαλλοντικών παραγόντων. Σύμφωνα με τη θεωρία της κοινωνικής μάθησης, οι νέοι τείνουν να μιμούνται τις συμπεριφορές που παρατηρούν στο άμεσο περιβάλλον τους, είτε αυτές προέρχονται από οικογενειακά πρότυπα είτε από τα μέσα ενημέρωσης και τον ψηφιακό κόσμο (Bandura, 1977). Η συχνή έκθεση σε βίαια πρότυπα μπορεί να αυξήσει την πιθανότητα υιοθέτησης επιθετικής συμπεριφοράς. Επίσης, η έλλειψη παρέμβασης από τους παρευρισκόμενους, όπως με λύπη παρατηρείται σε πολλά περιστατικά, μπορεί να εξηγηθεί μέσω του “φαινομένου του θεατή”, όπου οι άνθρωποι τείνουν να αποφεύγουν την ανάληψη ευθύνης σε καταστάσεις που απαιτούν παρέμβαση, εφόσον υπάρχουν και άλλοι παρόντες (Latané & Darley, 1970).
Επιπλέον, η επιθετική συμπεριφορά μπορεί να συνδέεται με τη συναισθηματική ανωριμότητα των εφήβων και την ανάπτυξη του εγκεφάλου. Έρευνες δείχνουν ότι οι έφηβοι δεν έχουν ακόμη πλήρως αναπτύξει το τμήμα του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνο για τον αυτοέλεγχο και τη ρύθμιση των συναισθημάτων, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε παρορμητικές και βίαιες πράξεις (Steinberg, 2008). Επιπλέον, το φαινόμενο του εκφοβισμού (bullying), τόσο εντός του σχολείου όσο και στον ψηφιακό κόσμο, έχει αναγνωριστεί ως ένας από τους πλέον βασικούς παράγοντες που οδηγούν σε πράξεις βίας μεταξύ των νέων (Espelage & Swearer, 2004).
-
Εκδικητική πορνογραφία
Το φαινόμενο της εκδικητικής πορνογραφίας (revenge porn) έχει γίνει ιδιαίτερα ανησυχητικό, με τα θύματα συχνά να είναι ανήλικοι. Η διάδοση προσωπικού υλικού χωρίς τη συγκατάθεση του ατόμου έχει σοβαρές συνέπειες για την ψυχική υγεία των θυμάτων. Στην Ελλάδα, το 2024 καταγράφηκαν τουλάχιστον τρεις περιπτώσεις εκδικητικής πορνογραφίας που αφορούσαν ανήλικους, με τις οικογένειες των θυμάτων να ζητούν τη στήριξη των αρχών για την αντιμετώπιση αυτών των περιστατικών (Αθανασίου, 2023). Για λόγους προστασίας προσωπικών δεδομένων δεν θα δώσουμε περισσότερες λεπτομέρειες για τα περιστατικά.
Η συμμετοχή ανηλίκων στο φαινόμενο της εκδικητικής πορνογραφίας μπορεί και πρέπει να εξηγηθεί επιστημονικά σύμφωνα με ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Ένας από τους κύριους παράγοντες, όπως είδαμε και ανωτέρω, είναι η έλλειψη συναισθηματικής ωριμότητας και η περιορισμένη ικανότητα των εφήβων να αντιλαμβάνονται τις μακροχρόνιες συνέπειες των πράξεων τους (Steinberg, 2008). Οι έφηβοι συχνά δυσκολεύονται να κατανοήσουν τη μείζον σημασία της διάδοσης προσωπικών πληροφοριών (personal data) στο διαδίκτυο, ειδικά όταν λειτουργούν υπό την επίδραση αδιαχείριστων συναισθημάτων όπως η εκδίκηση ή ο θυμός.
Επιπλέον, η ανωνυμία και η απόσταση που προσφέρει το διαδίκτυο ενισχύουν τη διάθεση για εκμετάλλευση και βία, καθώς οι δράστες νιώθουν ότι δεν υπάρχουν άμεσες συνέπειες για τις πράξεις τους. Σύμφωνα με την Κοινωνική Θεωρία της Μάθησης του Bandura (1977), οι νέοι τείνουν να μιμούνται τις συμπεριφορές που παρατηρούν στο περιβάλλον τους, είτε από συνομήλικους είτε μέσα από τα κοινωνικά δικτύα όπου το φαινόμενο έχει ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Έτσι, η εκδικητική διάδοση προσωπικού υλικού ενδέχεται να είναι προϊόν ενός συνδυασμού ψυχολογικής πίεσης από συνομηλίκους, τα στερεότυπα που έχουν δημιουργηθεί στα κοινωνικά δίκτυα, και του εκφοβισμού (cyberbullying), το οποίο είναι ευρέως διαδεδομένο και στα σχολεία.
Τέλος, οι κοινωνικοί και οικογενειακοί παράγοντες διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση αυτής της συμπεριφοράς. Νέοι οι οποίοι προέρχονται από οικογένειες με ανεπαρκή ηθική καθοδήγηση και ψυχολογική υποστήριξη είναι πιο πιθανό να εμπλακούν σε τέτοιες πράξεις (Livingstone et al., 2017). Η έλλειψη ουσιαστικής και ορθής σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης, και η ανεπαρκής επίβλεψη από τους γονείς μπορούν επίσης να συμβάλουν στην εξάπλωση του φαινομένου.
-
Μαχαιρώματα
Τα μαχαιρώματα μεταξύ ανηλίκων στην Ελλάδα έχουν επίσης αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια, με ορισμένα περιστατικά να οδηγούν σε σοβαρούς τραυματισμούς ή ακόμα και θανάτους. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η υπόθεση του θανάτου ενός 15χρονου αγοριού το 2021 στη Θεσσαλονίκη, το οποίο έπεσε θύμα μαχαιρώματος κατά τη διάρκεια συμπλοκής μεταξύ συνομηλίκων μετά από μια διαφωνία που ξεκίνησε στο σχολείο. Το περιστατικό αυτό προκάλεσε μεγάλο σοκ στην τοπική κοινωνία, ενώ οι αρχές αναγνώρισαν την ανάγκη για αυξημένη ασφάλεια στα σχολεία και την προώθηση προγραμμάτων πρόληψης της βίας (Κωνσταντινίδης, 2024). Ένα άλλο εξίσου σοβαρό περιστατικό σημειώθηκε το 2023 στην Αθήνα, όταν ένας 17χρονος μαχαίρωσε έναν συμμαθητή του κατά τη διάρκεια καβγά σε σχολική αυλή, αφήνοντας τον σοβαρά τραυματισμένο.
Η συμμετοχή των νέων σε βίαιες πράξεις με τη χρήση θανάσιμων εργαλείων, όπως μαχαίρια, εξηγείτε επιστημονικά μέσω ψυχολογικών, κοινωνικών και πολιτισμικών παραγόντων. Ένας από τους κύριους παράγοντες που οδηγούν τους ανηλίκους σε αυτή τη συμπεριφορά και βλέπουμε να επαναλαμβάνεται σχεδόν σε κάθε παραβατική περίπτωση είναι η προσέγγιση του διακεκριμένου ψυχολόγου και ειδικού στην εφηβική ανάπτυξη Laurence Steinberg σχετικά με την συναισθηματική ανωριμότητα και την τάση τους για παρορμητική δράση (Steinberg, 2008).
Επιπλέον, ο ρόλος της κοινωνικοποίησης και της πίεσης των συνομηλίκων μπορεί να ενισχύσει την τάση για βία. Όπως είδαμε και ανωτέρω, οι νέοι συχνά μιμούνται τις συμπεριφορές που παρατηρούν από τους γύρω τους ή μέσω των μέσων ενημέρωσης και δικτύωσης. Η εύκολη πρόσβαση σε βίαιο περιεχόμενο μέσω των κοινωνικών δικτύων, των βιντεοπαιχνιδιών, ακόμη και των τηλεοπτικών προγραμμάτων μπορεί να ενθαρρύνει την αποδοχή της βίας ως μέσου επίλυσης διαφορών. Επιπλέον, η γενικότερη αίσθηση της ανασφάλειας που μπορεί να βιώνουν οι νέοι στις σύγχρονες κοινωνίες μπορεί να τους οδηγήσει στη χρήση εργαλείων όπως τα μαχαίρια για αυτοπροστασία, παρά το γεγονός ότι αυτό αυξάνει τον κίνδυνο για βίαιες συγκρούσεις (Gover et al., 2020).
Σημαντικός είναι επίσης ο ρόλος της οικογένειας και της ευρύτερης κοινότητας. Οι νέοι που προέρχονται από οικογένειες με υψηλά επίπεδα ενδοοικογενειακής βίας ή από κοινότητες με έντονα κοινωνικά προβλήματα είναι πιο πιθανό να αναπτύξουν επιθετικές συμπεριφορές και να χρησιμοποιήσουν θανάσιμα όπλα. Η έλλειψη σωστής καθοδήγησης και η απουσία θετικών προτύπων από το οικογενειακό ή το σχολικό περιβάλλον μπορούν να ενισχύσουν την τάση για βία μεταξύ των νέων (Moffitt, 1993).
-
Κινητά και Ηλεκτρονικές Συσκευές στα Σχολεία
Η χρήση κινητών τηλεφώνων και ηλεκτρονικών συσκευών στα σχολεία έχει προκαλέσει μια σειρά από προβλήματα ασφάλειας και πειθαρχίας, τα οποία επηρεάζουν ριζικά το σχολικό περιβάλλον και την αποτελεσματικότητα του. Οι μαθητές χρησιμοποιούν συχνά τα κινητά τους τηλέφωνα για να τραβούν βίντεο ή φωτογραφίες συμμαθητών τους χωρίς τη συγκατάθεσή τους, οδηγώντας σε περιστατικά διαδικτυακού εκφοβισμού και διάδοσης ανάρμοστων περιεχομένων όπως είδαμε και ανωτέρω με την εκδικητική πορνογραφία. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η υπόθεση ενός 14χρονου μαθητή στην Αθήνα το 2022, ο οποίος διέδωσε βίντεο από καβγά που συνέβη εντός του σχολείου. Το βίντεο έγινε ευρέως γνωστό (viral) μεταξύ των μαθητών, οδηγώντας σε έντονο εκφοβισμό του θύματος και αναγκάζοντας τη διεύθυνση του σχολείου να λάβει άμεσα μέτρα (Λαζαρίδης, 2024). Παρόμοια περιστατικά σημειώθηκαν και το 2023 στη Θεσσαλονίκη, όταν μαθητές μοιράστηκαν προσωπικές φωτογραφίες συμμαθητών τους, προκαλώντας έντονο ψυχολογικό στρες στα θύματα.
Η συμπεριφορά των νέων σε σχέση με τη χρήση κινητών τηλεφώνων στα σχολεία εξηγείται μέσα από κοινωνικούς και ψυχολογικούς παράγοντες. Πρώτον, η ανωνυμία και η αίσθηση αποστασιοποίησης που προσφέρει το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ενισχύουν την παρορμητική και επιθετική συμπεριφορά των μαθητών. Σύμφωνα με την Θεωρία Αποστασιοποίησης του Suler (2004), τα άτομα όταν βρίσκονται πίσω από την οθόνη αισθάνονται ότι μπορούν να δράσουν με τρόπο που δεν θα υιοθετούσαν στην πραγματική ζωή, μειώνοντας έτσι τις αναστολές τους.
Επιπλέον, η συνεχής πρόσβαση σε ατομικές, φορητές, ηλεκτρονικές συσκευές καθιστά ευκολότερη τη συμμετοχή σε βίαιες συμπεριφορές, καθώς τα κινητά τηλέφωνα, τα τάμπλετ, οι κάμερες, και άλλες ανάλογες συσκευές παρέχουν την ευκαιρία για καταγραφή και άμεση διάδοση αυτών των πράξεων, κάτι που ενισχύει την επίδραση της κοινωνικής πίεσης. Οι έφηβοι συχνά επηρεάζονται από τους συνομηλίκους τους και μπορεί να συμμετέχουν σε βίαιες ή παραβατικές συμπεριφορές, προκειμένου να αυξήσουν την κοινωνική αποδοχή τους ή να ενισχύσουν το κοινωνικό τους προφίλ (Nesi et al., 2018).
Επιπλέον, η έλλειψη σαφούς καθοδήγησης σχετικά με την ορθή χρήση αυτών των ηλεκτρονικών συσκευών μπορεί να οδηγήσει τους νέους σε ανεύθυνες πράξεις, όπως η διάδοση προσωπικών δεδομένων ή η παρενόχληση συμμαθητών. Η ανεπαρκής επίβλεψη από τους γονείς ή τους εκπαιδευτικούς παίζει επίσης σημαντικό ρόλο στην αύξηση αυτών των φαινομένων, ενώ η έλλειψη ορθής σεξουαλικής και ψηφιακής διαπαιδαγώγησης επιδεινώνει την κατάσταση (Livingstone et al., 2017).
-
Κάπνισμα, Άτμισμα, Ναρκωτικές Ουσίες
Το κάπνισμα ή και το άτμισμα στα σχολεία στην Ελλάδα έχει επίσης αυξηθεί ανησυχητικά τα τελευταία χρόνια, δημιουργώντας σοβαρά προβλήματα υγείας και πειθαρχίας στο σχολικό περιβάλλον. Οι μαθητές συχνά επιλέγουν να καπνίζουν ή να ατμίζουν στους προαύλιους χώρους, παρά τα μέτρα που έχουν ληφθεί από το Υπουργείο Παιδείας και τις διευθύνσεις των σχολείων. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το περιστατικό σε λύκειο της Αθήνας το 2022, όπου ομάδα μαθητών βρέθηκε να καπνίζει εντός των σχολικών εγκαταστάσεων κατά τη διάρκεια του διαλείμματος, με αποτέλεσμα να κληθεί η αστυνομία λόγω της ανεύρεσης παράνομων ουσιών που συνδέονταν με τη χρήση ναρκωτικών (Μαυρογένης, 2024). Παρόμοια περιστατικά καταγράφηκαν και το 2023 στη Θεσσαλονίκη, όπου το άτμισμα είχε γίνει καθημερινή πρακτική για πολλούς μαθητές, με τη διεύθυνση του σχολείου να επιβάλλει αυστηρότερες ποινές και ελέγχους.
Η συμπεριφορά των νέων σε σχέση με το κάπνισμα, το άτμισμα, και τη χρήση ναρκωτικών ουσιών μπορεί και αυτή να εξηγηθεί μέσω ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων. Σύμφωνα με τη Θεωρία της Κοινωνικής Επικράτησης (Sidanius & Pratto, 1999), οι νέοι επιδιώκουν την κοινωνική αποδοχή και την αύξηση της δημοφιλίας τους, χρησιμοποιώντας πρακτικές όπως το κάπνισμα, το άτμισμα, και τη χρήση ναρκωτικών ουσιών για να ανήκουν σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες. Αυτές οι συμπεριφορές συνήθως ενισχύονται από την πίεση των συνομηλίκων, αποτελόντας έναν από τους πιο ισχυρούς παράγοντες για την έναρξη της χρήσης καπνικών και ναρκωτικών προϊόντων κατά την εφηβική ηλικία (Lloyd et al., 2019).
Επιπλέον, οι νέοι συχνά χρησιμοποιούν αυτές τις ουσίες για να διαχειριστούν το άγχος ή τα αρνητικά συναισθήματα, όπως η πίεση από τις σπουδές και τις κοινωνικές σχέσεις. Το άτμισμα θεωρείται από πολλούς εφήβους ως μια «λιγότερο βλαβερή» εναλλακτική του καπνίσματος, γεγονός που οδηγεί στην ευρεία διάδοσή του στα σχολεία, παρά τους πιθανούς κινδύνους για την υγεία (Leventhal et al., 2016). Παράλληλα, η ανεμπόδιστη πρόσβαση σε συσκευές ατμίσματος και η έλλειψη αυστηρού θεσμικού πλαισίου συμβάλλουν στην εξάπλωση της πρακτικής αυτής.
Σημαντικό ρόλο παίζει και η απουσία κατάλληλης καθοδήγησης και ενημέρωσης σχετικά με τις μακροχρόνιες συνέπειες τους στην υγεία. Οι νέοι συχνά υποτιμούν τους κινδύνους και δεν είναι πλήρως ενημερωμένοι για τις επιπτώσεις αυτών των συνηθειών, κάτι που ενισχύει την τάση για τη χρήση τους (Flay, 2009).
Μέτρα Ασφάλειας για Σχολεία
-
Φυσική Ασφάλεια
Το Υπουργείο Παιδείας, οι κατά τόπους Δήμοι, και εν τέλει τα σχολεία ως αυτοτελείς οντότητες πρέπει να επενδύσουν σε φυσικά μέτρα ασφαλείας για την προστασία των μαθητών, των εκπαιδευτικών, των κηδεμόνων, των λοιπών επαγγελματιών, και επισκεπτών για την αποτροπή βίαιων περιστατικών και την έκθεση σε ουσίες. Η εγκατάσταση καμερών ασφαλείας 24ωρης καταγραφής σε κρίσιμα σημεία κάθε σχολικού συγκροτήματος μπορεί να βοηθήσει στην καταγραφή περιστατικών βίας και στην άμεση αναγνώριση εμπλεκομένων σε έκνομες ενέργειες. Οι κάμερες λειτουργούν επίσης αποτρεπτικά, καθώς οι μαθητές γνωρίζουν εκ των προτέρων ότι οι ενέργειές τους καταγράφονται. Επιπλέον, η απευθείας πρόσληψη εκπαιδευμένου προσωπικού ασφαλείας, όπως φύλακες με πιστοποίηση ΙΕΠΥΑ, ή συνεργασία με εξειδικευμένες εταιρείες παροχής υπηρεσιών ασφάλειας, μπορεί να διασφαλίσει την συνεχή επιτήρηση του χώρου και την άμεση ανταπόκριση σε τυχόν περιστατικά σύμφωνα με το Ελληνικό και Ευρωπαϊκό νομικό πλαίσιο αλλά και σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα. Εναλλακτικά ή και συνδυαστικά, η παρουσία (συνεχής ή περιστασιακή) αστυνομικών στις σχολικές εγκαταστάσεις σε συνεργασία με τις τοπικές αρχές, μπορεί επίσης να συνδράμει στην αποτροπή της βίας και στην άμεση επέμβαση σε περίπτωση ανάγκης. Σε περιπτώσεις δε που κρίνεται επιπροσθέτως απαραίτητο ή για λόγους εξοικονόμησης πόρων το ήδη υπάρχον ενδοσχολικό προσωπικό μπορεί να εκπαιδευτεί μέσω στοχευμένων σεμιναρίων σε θέματα φυσικής ασφάλειας. Παράλληλα, η ενίσχυση της φυσικής ασφάλειας με αποτελεσματικές περιφράξεις και ελεγχόμενες εισόδους/εξόδους μπορεί να περιορίσει την πρόσβαση παρείσακτων ατόμων και επικίνδυνων αντικειμένων στο χώρο των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Επιπρόσθετα η χρήση αισθητήρων καπνού/ατμού σε καίρια σημεία θα συμβάλει θετικά στην αντιμετώπιση της χρήσης καπνικών και ναρκωτικών ουσιών από μαθητές και όχι μόνο. Τέλος, η διενέργεια τυχαίου, περιοδικού, δειγματοληπτικού, αντιναρκωτικού ελέγχου θα λειτουργούσε αποτρεπτικά στη χρήση και στη διακίνηση ναρκωτικών ουσιών εντός του σχολικού περιβάλλοντος.
-
Ηλεκτρονική Ασφάλεια
Η ηλεκτρονική ασφάλεια είναι πλέον απαραίτητη σε κάθε σχολείο, καθώς οι μαθητές περνούν όλο και περισσότερο χρόνο στο διαδίκτυο, ακόμα και εντός του σχολικού περιβάλλοντος. Τα σχολεία θα πρέπει να δημιουργήσουν τμήματα ΙΤ ή να συνεργαστούν με εξειδικευμένες εταιρίες παροχής τμημάτων ΙΤ, ώστε εφαρμόσουν φίλτρα περιεχομένου και συστήματα ελέγχου πρόσβασης στα δίκτυά τους, με στόχο να περιορίζουν την πρόσβαση σε ανάρμοστο ή επικίνδυνο περιεχόμενο επιτρέποντας ταυτόχρονα την είσοδο σε θεμιτό ηλεκτρονικό περιεχόμενο και όλα αυτά να γίνονται σε πραγματικό και συνεχή χρόνο. Τα εν λόγο φίλτρα μπορούν να αποτρέψουν την είσοδο σε συγκεκριμένες κατηγορίες ιστοσελίδων και τη διάδοση ανάρμοστων φωτογραφιών ή βίντεο, καταστάσεις που μπορεί να οδηγήσουν σε φαινόμενα όπως το revenge porn ή το διαδικτυακό bullying (Δημητρίου, 2023). Παράλληλα, τα σχολεία πρέπει να εκπαιδεύσουν τους μαθητές για τους κινδύνους των κοινωνικών δικτύων και την ορθή, ηθική χρήση του διαδικτύου, καθώς η ψηφιακή εκπαίδευση είναι εξίσου σημαντική για την αποτροπή επικίνδυνων συμπεριφορών. Προγράμματα ενημέρωσης σχετικά με το ψηφιακό αποτύπωμα και ταυτότητα αλλά και τις μακροπρόθεσμες συνέπειες των πράξεων στο διαδίκτυο είναι κρίσιμα για την ηλεκτρονική ασφάλεια των μαθητών.
-
Εκπαίδευση και Ευαισθητοποίηση
Η εκπαίδευση των μαθητών για την αναγνώριση και την αντιμετώπιση βίαιων συμπεριφορών είναι ένα θεμελιώδες κομμάτι της σχολικής ασφάλειας. Τα σχολεία πρέπει να εισάγουν προγράμματα ευαισθητοποίησης σχετικά με την ψυχική υγεία και την ανάπτυξη δεξιοτήτων επικοινωνίας. Οι μαθητές χρειάζονται ψυχικά εργαλεία για να διαχειρίζονται τις συγκρούσεις ειρηνικά και να κατανοούν τις επιπτώσεις της βίας, τόσο σωματικής όσο και ψυχολογικής (Θεοδωρίδης, 2024). Η δημιουργία σχολικών ομάδων υποστήριξης ή η παροχή συμβουλευτικής από ψυχολόγους εντός του σχολείου μπορεί να βοηθήσει τους μαθητές να μάθουν να αναγνωρίζουν σημάδια βίας εν τη γενέσει τους και να ζητούν βοήθεια πριν οι εκάστοτε καταστάσεις ξεφύγουν από τα κοινωνικώς επιτρεπτά όρια. Επιπλέον, η ένταξη της εκπαίδευσης για την πρόληψη της βίας στο σχολικό πρόγραμμα μπορεί να ενισχύσει την καλλιέργεια μιας κουλτούρας μη βίας και σεβασμού προς τους συμμαθητές τους.
Επίλογος
Η παραβατικότητα των ανηλίκων στην Ελλάδα είναι ένα φαινόμενο με ανησυχητικές διαστάσεις, το οποίο απαιτεί άμεση και συντονισμένη αντίδραση από την κοινωνία, τις αρχές και το εκπαιδευτικό σύστημα. Τα περιστατικά βίας, εκδικητικής πορνογραφίας, χρήσης ναρκωτικών ουσιών και άλλων παραβατικών συμπεριφορών υπογραμμίζουν την ανάγκη για ενίσχυση τόσο των φυσικών όσο και των ηλεκτρονικών μέτρων ασφαλείας στα σχολεία, αλλά και για ουσιαστική παρέμβαση μέσα από εκπαιδευτικά προγράμματα που θα ευαισθητοποιούν και θα καλλιεργούν τον σεβασμό και τη μη βία. Ταυτόχρονα, η συμμετοχή της οικογένειας, των εκπαιδευτικών και των αρχών είναι κρίσιμη για την προστασία των μαθητών και την προώθηση ενός ασφαλούς και υγιούς εκπαιδευτικού περιβάλλοντος. Μόνο μέσα από συντονισμένες δράσεις και μια σφαιρική προσέγγιση μπορούμε να ελπίζουμε σε μια ουσιαστική μείωση αυτών των φαινομένων και στη διαμόρφωση μιας κοινωνίας όπου η παραβατικότητα των νέων δεν θα αποτελεί πλέον μια καθημερινή απειλή.
Βιβλιογραφία:
Αθανασίου, Π. (2023). Η ψυχολογική επίδραση του revenge porn στους νέους. Αθήνα: Εκδόσεις Ψυχολογίας.
Αθανασίου, Ε. (2023). Revenge Porn: Νομικές και Κοινωνικές Πτυχές. Δικαιώματα και Νέες Τεχνολογίες.
Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Brown, J. D., & L’Engle, K. L. (2009). X-Rated: Sexual attitudes and behaviors associated with US early adolescents’ exposure to sexually explicit media. Communication Research, 36(1), 129-151.
Γεωργίου, Π. (2022). Η Βία στα Σχολεία: Μια Επισκόπηση των Σύγχρονων Φαινομένων. Πρακτικά Συνέδριο Ψυχικής Υγείας.
Δημητρίου, Σ. (2023). Διαδίκτυο και Νέοι: Κίνδυνοι και Προστασία. Ακαδημαϊκή Έρευνα για την Ψυχική Υγεία.
Espelage, D.L., & Swearer, S.M. (2004). Bullying in American Schools: A Social-Ecological Perspective on Prevention and Intervention. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum.
Finkelhor, D. (1984). Child Sexual Abuse: New Theory and Research. New York: Free Press.
Flay, B. R. (2009). School-based smoking prevention programs with the promise of long-term effects. Tobacco Induced Diseases, 5(1), 6.
Gover, A. R., Jennings, W. G., & Tomsich, E. A. (2020). Guns, knives, and youth violence: Examining the role of weapon carrying in adolescent aggression. Journal of Interpersonal Violence, 35(7-8), 1392-1411.
Θεοδωρίδης, Π. (2024). Η Σημασία της Ευαισθητοποίησης για τη Νεολαία. Περιοδικό Παιδαγωγικών Σπουδών.
Κωνσταντινίδης, Ι. (2024). Η αύξηση της νεανικής βίας στην Ελλάδα και οι επιπτώσεις της. Αθήνα: Εκδόσεις Κοινωνιολογίας.
Κωνσταντινίδης, Μ. (2024). Μαχαιρώματα και Νέα Γενιά: Ένα Ανατριχιαστικό Φαινόμενο. Δημοσιογραφία και Κοινωνία.
Λαζαρίδης, Π. (2024). Κινητά τηλέφωνα και προβλήματα ασφάλειας στα σχολεία: Οι νέες προκλήσεις. Αθήνα: Εκδόσεις Παιδαγωγικής.
Λαζαρίδης, Χ. (2024). Η Διάδοση Περιεχομένου μέσω Κινητών: Κίνδυνοι και Επιπτώσεις. Ενημέρωση και Τεχνολογία.
Latané, B., & Darley, J.M. (1970). The Unresponsive Bystander: Why Doesn’t He Help? New York: Appleton-Century-Crofts.
Leventhal, A. M., Strong, D. R., Kirkpatrick, M. G., Unger, J. B., Sussman, S., Riggs, N. R., & Pentz, M. A. (2016). Association of Electronic Cigarette Use With Initiation of Combustible Tobacco Product Smoking in Early Adolescence. JAMA, 316(7), 700-707.
Livingstone, S., Stoilova, M., & Kelly, A. (2017). Cyberbullying: Incidence, Trends, and Consequences. Journal of Adolescent Research, 32(4), 463-483.
Lloyd, A., Stroud, L., & Illig, S. (2019). Peer pressure and adolescent substance use: The role of social networks. Journal of Adolescence, 73, 66-78.
Μαυρογένης, Ι. (2024). Κάπνισμα και άτμισμα στα σχολεία: Η νέα πρόκληση για την υγεία των μαθητών. Αθήνα: Εκδόσεις Υγείας.
Μαυρογένης, Γ. (2024). Ναρκωτικά και Έφηβοι: Οι Σύγχρονες Τάσεις. Επιστημονική Επιθεώρηση Υγείας.
Moffitt, T. E. (1993). Adolescence-limited and life-course-persistent antisocial behavior: A developmental taxonomy. Psychological Review, 100(4), 674-701.
Nesi, J., Choukas-Bradley, S., & Prinstein, M. J. (2018). Transformation of adolescent peer relations in the social media context: Part 2—Application to peer group processes and future directions for research. Clinical Child and Family Psychology Review, 21(3), 295-319.
Πετρόπουλος, Ι. (2023). Μέτρα Ασφάλειας στα Σχολεία: Προτάσεις και Προβληματισμοί. Εκπαίδευση και Ασφάλεια.
Steinberg, L. (2008). A social neuroscience perspective on adolescent risk-taking. Developmental Review, 28(1), 78-106.
Σπυρίδων, Α. (2023). Παιδική Βία: Το Αθώο Προφίλ των Δράστες. Περιοδικό Κοινωνιολογίας.
Sidanius, J., & Pratto, F. (1999). Social Dominance: An Intergroup Theory of Social Hierarchy and Oppression. Cambridge: Cambridge University Press.
Suler, J. (2004). The online disinhibition effect. CyberPsychology & Behavior, 7(3), 321-326.
