Στις 26 Αυγούστου 1071, οι Βυζαντινοί υπέστησαν συντριπτική ήττα από τους Σελτζούκους Τούρκους στη μάχη του Μαντζικέρτ, κοντά στη λίμνη Βαν, γεγονός που κλόνισε τον έλεγχο της αυτοκρατορίας στη Μικρά Ασία.
Ιστορικοί όπως η Άννα Κομνηνή, ο Στίβεν Ράνσιμαν και ο Τζούλιους Νόργουιτς θεωρούν την ήττα αυτή ως την αρχή του τέλους της βυζαντινής κυριαρχίας στην Ανατολή και την αφετηρία της βαθμιαίας Τουρκοποίησης της περιοχής.
Η πόλη του Μαντζικέρτ (σημερινό Μαλαζγκίρτ στην Τουρκία) υπήρξε σημαντικός στρατηγικός στόχος των εχθρών της αυτοκρατορίας, ιδιαίτερα των Σελτζούκων κατά τον 11ο αιώνα, χάρη στην ισχυρή οχύρωση και την ικανή φρουρά της. Οι Σελτζούκοι, υπό τον φύλαρχό τους Σελτζούκ, είχαν έρθει από τις στέπες του Τουρκεστάν και, εκμεταλλευόμενοι την παρακμή των Αράβων και των Βυζαντινών, ανέλαβαν σημαντικό ρόλο στον ισλαμικό κόσμο.
Κατά τη βασιλεία του Κωνσταντίνου Γ’ του Μονομάχου (1042-1054), οι προσπάθειες των Σελτζούκων να καταλάβουν την πόλη αποκρούστηκαν, αλλά δεν εγκατέλειψαν τον στόχο τους. Ο σουλτάνος Αλπ-Αρσλάν, αφού κατέλαβε τα φρούρια του Ανίου και το Μαντζικέρτ το 1070, απέκτησε τον έλεγχο της ευρύτερης περιοχής.
Το 1071, ο αυτοκράτορας Ρωμανός Δ’ Διογένης (1068-1071) οργάνωσε εκστρατεία κατά των Σελτζούκων, η οποία ήταν η τρίτη κατά σειρά. Επικεφαλής ενός πολυεθνικού στρατού, που περιλάμβανε Βυζαντινούς, Φράγκους, Ίβηρες, Βάραγγους, Ρώσους, Βούλγαρους και Αρμενίους, επανακατέλαβε προσωρινά το Μαντζικέρτ κατά την απουσία του Αλπ-Αρσλάν. Ο σουλτάνος, ωστόσο, απέρριψε τις ειρηνευτικές προτάσεις των Βυζαντινών και κινήθηκε εναντίον τους.
Διαβάστε επίσης: Η Αγιά Σοφιά και ο θρύλος της Κόκκινης Μηλιάς.
Η μάχη του Μαντζικέρτ δόθηκε στις 26 Αυγούστου 1071. Ο Ρωμανός διέθετε 40.000–70.000 άνδρες, υπό τους στρατηγούς Νικηφόρο Βρυέννιο, Θεόδωρο Αλυάτη και Ανδρόνικο Δούκα, ενώ ο Αλπ-Αρσλάν είχε 20.000–30.000 άνδρες. Παρά την αριθμητική υπεροχή των Βυζαντινών, η ήττα τους οφείλεται κυρίως σε εσωτερικές διαμάχες και απειθαρχία. Σχεδόν οι μισοί μισθοφόροι είτε δεν συμμετείχαν, είτε αυτομόλησαν. Οι σκανδιναβοί Βάραγγοι και οι Τούρκοι μισθοφόροι, που υπερασπίζονταν τον αυτοκράτορα, δεν μπόρεσαν να αποτρέψουν την αιχμαλωσία του.
Ο Ρωμανός οδηγήθηκε τραυματισμένος ενώπιον του Αλπ-Αρσλάν, που του συμπεριφέρθηκε με σεβασμό και του επέβαλε όρους συνθήκης: καταβολή φόρων, στρατιωτική βοήθεια, απελευθέρωση μουσουλμάνων αιχμαλώτων και ρυθμίσεις στα σύνορα.
Οι συνέπειες ήταν καταστροφικές για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, όχι μόνο λόγω της ήττας αλλά και λόγω των εμφύλιων διαμαχών που ξέσπασαν στη Μικρά Ασία. Ο Αλπ-Αρσλάν ενδιαφερόταν κυρίως για την ενοποίηση των μουσουλμάνων και δεν επιδίωξε μεγάλα εδαφικά κέρδη.
Ο εμφύλιος που ακολούθησε στην επιστροφή του Ρωμανού στην Κωνσταντινούπολη, η σύλληψη και η τύφλωσή του από τους αντιπάλους του, κατέστησε τη Βυζαντινή άμυνα ανίσχυρη και έδωσε στους Τούρκους το πρόσχημα να αγνοήσουν τη συνθήκη του 1071, εντείνοντας τις επιδρομές τους στα βυζαντινά εδάφη.
