(από το «Όσα δεν ήξερα για το Βυζάντιο»)
Εμπορικά πανηγύρια
Συνήθεια παλιά από τα αρχαία ελληνικά και ρωµαϊκά χρόνια ήταν τα εµπορικά πανηγύρια, που συνεχίσθηκαν και στα βυζαντινά. Γίνονταν στα µεγάλα εµπορικά κέντρα του κράτους, ανάλογα τις εποχές: στην Αλεξάνδρεια, την Αντιόχεια, τη Σµύρνη, την Ανδριανούπολη, την Κωνσταντινούπολη, τη Θεσσαλονίκη, το Δυρράχιο, την Αυλώνα και αλλού. Πολλές φορές παρόµοια πανηγύρια γίνονταν επ’ ευκαιρία θρησκευτικών εορτών, όπως στη γιορτή της µεταστάσεως του Ιωάννου Θεολόγου (την 26η Σεπτεµβρίου στην Έφεσο) και στη γιορτή του Αγίου Δηµητρίου (την 26η Οκτωβρίου στη Θεσσαλονίκη). Τέτοια πανηγύρια γίνονταν και επί Φραγκοκρατίας παντού στην Πελοπόννησο, αλλά και στον προαύλιο χώρο της µονής Ιβήρων στον Άθω, και στις Βαλκανικές χώρες από τον ΙΓ’ αιώνα και εντεύθεν.
Γίνονταν εκτός των πυλών για ευρυχωρία αλλά και για ασφάλεια, γιατί στα πανηγύρια αυτά πολλές φορές σύχναζαν κατάσκοποι1. Στήνονταν σκηνές και πάγκοι σε µεγάλη έκταση, στοιχισµένες σε παράλληλες σειρές οµοιόµορφα, και υπήρχε κάθε είδους πρόβλεψη για τα ζώα και βέβαια κρήνες για όλους. Εννοείται ότι όποιος επισκεπτόταν εµποροπανήγυρη έπρεπε να έχει αρκετά χρήµατα γιατί, όπως έλεγε µια βυζαντινή παροιµία: «Ἄκερµος ἐν πανηγύρει δαίµων πλαζόµενος». Η εποχή που γίνονταν τα εµπορικά αυτά πανηγύρια µπορούσε να αλλάζει ανάλογα µε τις συνθήκες, εκτός αν ήταν θρησκευτικές οπότε ήταν ετήσιες. Κρατούσαν αρκετές µέρες.
Οκτώ µέρες στην Αγια-Σοφιά στην Κωνσταντινούπολη, το ίδιο στη Θεσσαλονίκη τα Δηµήτρια, 15 µέρες στα µεγάλα πανηγύρια στην Πελοπόννησο, ενώ µία µέρα στη µονή Ιβήρων και στο «Πεµπτοπάζαρο» της Κωνσταντινούπολης. Ο έπαρχος της πόλης είχε την ευθύνη της έννοµης λειτουργίας της εµποροπανήγυρης και τη δυνατότητα να τιµωρεί τους αισχροκερδούντες και τους παραβάτες. Από το εµπόριο αυτό κέρδιζαν οι έµποροι, αλλά κέρδιζε και η πολιτεία µε έναν δασµό, το «κοµµέρκιον», το οποίο υπήρχε όλους τους αιώνες και καµιά φορά µειωνόταν, όταν το ζητούσαν οι έµποροι από τον βασιλέα, που έδειχνε κατανόηση.
Δηµήτρια, η εµποροπανήγυρις της Θεσσαλονίκης τα Βυζαντινά χρόνια
Ο άγιος Δηµήτριος (280-306 µ.Χ) ήταν «χαρίεις τήν µορφήν, ψυχήν δέ χαριέστατος, ἡδύς τό φθέγµα, τόν τρόπον ἠδύστερος, γλυκύς τόν λόγον, τό ἦθος γλυκύτερος». Καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια και γρήγορα ξεχώρισε απ’ όλους τους νέους για την οµορφιά, το ήθος και τη µόρφωσή του. Κατατάχθηκε στον ρωµαϊκό στρατό και γρήγορα στα 22 του χρόνια έγινε συγκλητικός, έφθασε στο αξίωµα του χιλίαρχου και τελικά ο βασιλεύς Γαλέριος-Μαξιµιανός τον έκανε ανθύπατο όλης της Ελλάδας.
Χριστιανός από νηπιακή ηλικία, άρχισε να διδάσκει την Αγία Γραφή στη Χαλκευτική Στοά (Χαλκωµατάδικα), στη λεγόµενη «Καταφυγή». Όταν το ‘µαθε ο Μαξιµιανός τον κάλεσε σε απολογία, τον φυλάκισε κοντά στα δηµόσια λουτρά και στη συνέχεια τον εκτέλεσε δια λογχισµού, µετά τη νίκη του φίλου του Νέστορος κατά του Λυαίου.
Η απόδοση τιµής στον άγιο Δηµήτριο αρχίζει τον Δ΄ αιώνα, προστάτης δε της πόλης γίνεται τον ΣΤ΄ αιώνα µε τις επιδροµές των Σλάβων. Οι Θεσσαλονικείς από τους πρώτους αιώνες, τον θεωρούν υπέρµαχο της Πίστης και της Πατρίδας και πρότυπο αυτοθυσίας. Στις κρίσιµες στιγµές της πόλης επεµβαίνει, περπατάει στη θάλασσα και σηκώνει τρικυµία που βουλιάζει τα πλοία των εχθρών, και ακόµη ανεβαίνει ωραίος καβαλάρης στα τείχη, τροµοκρατεί και τρέπει τους βάρβαρους σε φυγή.
Ενσαρκώνει εν τέλει θρησκευτικό και πατριωτικό αίσθηµα. Με τον εκχριστιανισµό των Σλάβων, η λατρεία του µεταδίδεται στα Βαλκάνια και σιγά-σιγά καθιερώνονται γιορτές προς τιµήν του. Εκκλησιαστικές στην αρχή, λαϊκές µετά µε εµπορικό χαρακτήρα, σύντοµα δε µε πνευµατικό και αθλητικό. Τους πρώτους αιώνες υπάρχει ανταγωνισµός στη διεκδίκησή του, µεταξύ του Σιρµίου της Παννονίας (σηµερινή Ουγγαρία) και της Θεσσαλονίκης. Η αιτία είναι ότι ο Μαξιµιανός έκανε στην αρχή το Σίρµιο πρωτεύουσα του θέµατος των Βαλκανίων και αργότερα, βλέποντας τη στρατηγική θέση της Θεσσαλονίκης, άλλαξε γνώµη κι έκανε τη Θεσσαλονίκη πρωτεύουσα. Αλλά η αντιπαράθεση των δύο πόλεων οφείλεται κυρίως στην αναµέτρηση του Λυαίου από το Σίρµιο, µε τον Νέστορα από τη Θεσσαλονίκη και την ήττα του πρώτου… Η πόλη διεκδίκησε την καταγωγή του αγίου (πράγµα τελείως ανιστόρητο), πιθανόν εξ αιτίας της σύγχυσης που δηµιουργήθηκε µεταξύ του αγίου Δηµητρίου και του µάρτυρα διακόνου Δηµητρίου από το Σίρµιο.
Καθιερώνονται λοιπόν οι γιορτές προς τιµήν του. Εδώ µπορούµε να θυµίσουµε την πανάρχαια λατρεία του Θερµαίου Διόνυσου (βλέπε Θέρµη και Θερµαϊκός) στους Κάβειρους, που µε το πέρασµα των αιώνων έδωσε τη θέση του στον άγιο Δηµήτριο και τα Δηµήτρια.
Οι εµπορικές γιορτές µεταφέρθηκαν µε τον καιρό έξω από τα δυτικά τείχη για λόγους ασφάλειας (γιατί όπως προαναφέρθηκε υπήρχε ο φόβος της κατασκοπείας), ο δε χώρος µε τις σκηνές έµοιαζε µε µια νέα πόλη. Έρχονταν λοιπόν έµποροι από όλα τα µέρη της Ανατολής και της Δύσης στην πόλη, που όντας πάνω στην Εγνατία µάζευε χιλιάδες επισκέπτες. Σώζεται ένας διάλογος του ΙΒ΄ αιώνα µεταξύ του σοφιστή Τιµαρίωνα και του άρχοντα Κυδίωνα, στον οποίο περιγράφονται ενδιαφέρουσες σκηνές της πανήγυρης. Επίσης την εµποροπανήγυρη αυτή περίγραψε λεπτοµερώς ο Ιωάννης Καµενιάτης στη γνωστή χρονογραφία του. Έρχονταν αγγεία και σκεύη, βιοτεχνικά προϊόντα, αντικείµενα µικροτεχνίας, είδη χαλκού και σιδήρου, µεταξωτά υφάσµατα, δέρµατα, γεωργικά προϊόντα, λινάρι, µέλι, γυαλί και ζώα (µε καραβάνια ή πλοία)… από Βοιωτία, Πελοπόννησο, Ιταλία, Ισπανία, Αίγυπτο, Μυσία, Φρυγία, Ιωνία, Καρία, Παµφυλία, Λυδία, Φοινίκη και Πόντο. Οι δε αγοραστές ήταν Έλληνες, Κέλτες, Σκύθες, Ίβηρες, Τούρκοι από το Ικόνιο (τους τελευταίους αιώνες), ακόµη και Ούνοι (τους πρώτους αιώνες) που έσπευδαν να αγοράσουν τα εκλεκτά εµπορεύµατα, καθώς υπήρχε συµφωνία µεταξύ Ούνων και Ρωµαίων περί «ἰσονόµων καί ἀκινδύνων πανηγύρεων».
Εκτός από τα αγωνίσµατα στον Ιππόδροµο, σχοινοβάτες, γελωτοποιοί, µίµοι, γυρολόγοι µε αρκούδες, ελέφαντες και φίδια, ξυλοπόδαροι, µουσικοί και θεατρίνοι διασκέδαζαν τους επισκέπτες, αλλά γύριζαν και στις γειτονιές και τα καπηλειά της πόλης. Παράλληλα γίνονταν και πολλές οµιλίες φιλοσόφων και λογίων. Μια προσφιλής παράσταση ήταν τα «ἄκτα» (παραστάσεις διαµάχης µεταξύ του βασιλιά και του λαού, µε θέµα την κοινωνική δικαιοσύνη). Επίσης πολλοί επισκέπτες-προσκυνητές έρχονταν στον τάφο του αγίου για την «ἀκένωτον πηγήν θείων µύρων», που µοιραζόταν µε τα «κουτρούβια», τα ειδικά γι αυτό δοχεία. Ο θρησκευτικός εορτασµός είχε Πασχαλινό χαρακτήρα (λόγω του δια λογχισµού θανάτου του αγίου) και γινόταν, όπως αναφέρεται, «κατά τόν Τύπον τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Κυριακῆς τῆς τοῦ Χριστοῦ Ἀναστάσεως». Στη λιτανεία έπαιρναν µέρος επίσκοποι, άρχοντες, ιερείς, µοναχοί και πολύ συχνά κι ο ίδιος ο αυτοκράτορας. Ένας απ’ αυτούς που αγαπούσαν πολύ τον άγιο ήταν ο Μιχαήλ Παφλαγόνας, που µάλιστα κοιµόταν πάνω στον τάφο του για να γιατρευτεί από τις αρρώστιες του.
Ο εορτασµός άρχιζε στις 20 Οκτωβρίου, ως «προεόρτιος», και την παραµονή το βράδυ (στις 25) όλοι οι ναοί της πόλης φωταγωγηµένοι υποδέχονταν τους πιστούς. Η ιερά ποµπή ξεκινούσε από την «καταφυγήν», τον τόπο που συνελήφθη ο Άγιος, και ανέβαινε προς τον ναό του. Τη µεγαλοπρέπεια, την «ἐµµέλειαν» των ύµνων, τη φωτοχυσία, τις κωδωνοκρουσίες, τις αναµµένες λαµπάδες και τους ήχους των σαλπίγγων περιγράφει λεπτοµερώς ο Κωνσταντίνος Αρµενόπουλος, ο δε µοναχός Συµεών γράφει µε θαυµασµό: «Εἰς τόν Ἅγιον καί πανένδοξον τοῦ Χριστοῦ µεγαλοµάρτυρα Δηµήτριον… τό σόν τέµενος ἅπαν δαψιλεί τήν φωτοχυσίαν, ἅπαντας τούς παρόντας περιαστράπτον, της εὐωδίας τῶν θυµιαµάτων ἀναπιµπλάµενον τόν ἀέρα, πᾶσαν ἡλικίαν καί τάξιν ἐπικροτοῦντας ἀσπασίως τούς ἄθλους σου».
Η άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Νορµανδούς, η κατάκτησή της από τους Φράγκους, οι πόλεµοι µε τους Βούλγαρους, οι θεολογικές έριδες (ησυχαστές-αντιησυχαστές), οι πολιτικές έριδες (Ζηλωτές του ΙΔ΄ αιώνα) και µετά οι Τούρκοι, θα οδηγήσουν στον τερµατισµό των εορτασµών, για να ξαναρχίσουν πάλι τον ΙΗ΄ αιώνα. Ο όρκος των Θεσσαλονικέων από τότε: «Μά τόν σόν καί ἡµῶν ἁπάντων Δηµήτριον, τόν κηδεµόνα τῆς Θεσσαλονίκης καί πολιοῦχον!» δείχνει τον σεβασµό και την πίστη που είχαν ανέκαθεν στον πολιούχο της πόλης τους.
Όσον αφορά το µύρο του αγίου Δηµητρίου, βρίσκουµε την πρώτη αναφορά στη χρονογραφία του Ιωάννη Καµενιάτη, που περίγραψε παραστατικά τη δραµατική άλωση της Θεσσαλονίκης το 904 µ.Χ. από τον εξωµότη Λέοντα τον Τριπολίτη και τους φοβερούς Σαρακηνούς. Αυτός πρώτος ονοµάζει «Μυροβλύτη» τον άγιο και περιγράφει την ανάβλυση του µύρου. Πανηγυρικοί λόγοι της εποχής είναι γεµάτοι εγκώµια για την «πηγήν τῶν ἰάσεων», που αναβλύζει από το λείψανο του αγίου µέσα στη λάρνακα. Ο Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει ό,τι έχει σχέση µε την ανάβλυση του µύρου και τα θαύµατα, σε 21 βιβλία, από το 1118 µέχρι το 1180. Ο Ευστάθιος2, αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, περιγράφει επίσης τη µυροθήκη, την αφθονία του µύρου και ονοµάζει τον τάφο «ποταµόν µύρου». Τον ΙΓ΄ αιώνα ο Ιωάννης Σταυράκιος, διάκονος και χαρτοφύλακας, σε λόγο του για τα θαύµατα του αγίου µιλάει για την ανάβλυση του µύρου από το κιβώριο µε το λείψανο: «Ποιός δέν εἶδεν τήν πηγήν τῶν µύρων τό ὁποῖον ἀνέβλυζεν ἀπό τό σῶµα τοῦ πάντιµου Δηµητρίου;». Ο Κωνσταντίνος Ακροπολίτης (Μέγας Λογοθέτης, περίπου στα 1300 µ.Χ.) σ’ έναν λόγο του για τον Μυροβλύτη άγιο, διηγείται ένα θαύµα ίασης τυφλού, που έπεσε στην αντίληψή του. Ο Γρηγόριος Παλαµάς γράφει ότι το µύρο αναβλύζει από τη λογχευθείσα πλευρά του Δηµητρίου.
Ο Νικηφόρος Γρηγοράς το 1330 αφηγείται τη ρίψη του σώµατος του αγίου στον πυθµένα ενός φρέατος, την ανάβλυση του µύρου και την άντλησή του. Ο Ισίδωρος, αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης το 1383, περιγράφει επίσης την άντληση του µύρου από το φρέαρ. Τον ΙΕ΄ αιώνα ο Δηµήτριος Χρυσολωράς (Θεσσαλονικεύς κληρικός, φίλος του Μανουήλ Β’ Παλαιολόγου) το περιγράφει επίσης να πηγάζει από το σώµα του αγίου και µάλιστα εξηγεί ότι δεν είναι νερό γιατί είναι παχύρρευστο, δε φαίνεται να πηγάζει από τη γη, αλλά επίσης δε µοιάζει καθόλου µε τα κοινά αρώµατα, είναι ανώτερο! Ο αυτόπτης µάρτυρας της άλωσης της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους το 1430, Ιωάννης Αναγνώστης, περιγράφει την αφθονία του αλλά και τη συνήθεια των ευσεβών Θεσσαλονικέων να το παίρνουν µέσα σε ειδικά σκεύη (τα «κουτρούβια») και να το φυλάγουν στα σπίτια τους, σαν φάρµακο ψυχών και σωµάτων.
Τέλος ο Ρώσος µοναχός Ησαΐας, που επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη το 1489 από την µονή Χιλανδαρίου του Αγίου Όρους, όπου βρισκόταν, γράφει: «Τό λείψανον τοῦ Ἁγίου Δηµητρίου εἶναι τοποθετηµένον εἰς τό µέσον τοῦ ναοῦ ἐντός φρέατος, ὅπου εὑρίσκεται ἡ λάρναξ καί τήν ἡµέραν τῆς ἑορτῆς τοῦ Ἁγίου, ρέει ἄφθονον µύρον ὥστε δέν κατορθώνεται ἡ περισυλλογή του». Τα ίδια αναγράφονται και στη δεξιά κάθετο πλευρά της ψηφιδωτής εικόνας του αγίου Δηµητρίου, που βρίσκεται στο µουσείο Civico της Ιταλικής πόλης Sassoferrato3.
